Hai unha pedra en Muxía que lle chaman de abalar, mais que eu nunca vin moverse. Vin xente subir co xesto de saltar, pode que para intentar que fixese ruído ou buscar un son co que identificarse.
Segunda entrega da serie “A lingua que fala unha pedra ao cantar” realizada por Bregoán Xague no marco da colaboración entre O Ferrado e O espazo cultural Cantam808 co gallo da súa exposición “Fun abalar a pedra que está no medio do mar” na Galleri Mejan de Estocolmo entre o 24 de marzo e o 2 de abril de 2023.
Unha tarde de verán meus pais foron visitar Muxía, eu decidira quedarme na casa porque tiña que avanzar no ensaio de fin de máster. Por idade, eu nunca cheguei a ver a Pedra de Abalar movéndose, nin escoitei na costa o seu retumbar xordo e profundo. Aínda así, cando meus pais me ensinaron as fotos do anaco da pedra que rompeu, colocado sobre unhas táboas de madeira no adro da igrexa, recoñecín aquilo sobre o que eu estaba intentando escribir: Un obxecto na paisaxe que consegue que a xente da vila se identifique ao seu redor, como comunidade cunha lingua e actividades compartidas.
O que me fixo determe nesta e non noutra historia semellante é como Muxía se tivo que adaptar a un proceso de transformación: en 2014 a pedra racha e deixa de abalar. O que a diferencia xa non é que de vez en cando se mova e produza unha son recoñecíbel, é que hai un grupo de xente que sabe que adoitaba facelo, que xa non se relaciona só con esa experiencia senón ca memoria da mesma. A súa transmisión precisa dun proceso de aprendizaxe, de achegarse a través de referencias a un evento que físicamente é irreproducíbel mais que vive na súa relación coa entorna.
Isto fíxome pensar na miña relación coa lingua, en como tiven que achegarme a ela a través de escoitarlla aos meus pais mais non de falala. Pasar a falala foi unha decisión, coma quen salta na pedra porque sabe que, abale ou non, hai algo nela que forma parte dunha identidade que non puido vivir plenamente. Polo tanto, hai nese xesto de saltar un modo de resistencia, hai nesa paisaxe unha ferramenta coa que expresala.
Por iso busquei fotografías de persoas facéndoa abalar cando aínda era posíbel, quería comprender que circunstancias a fixeron móbil. Topeime cunha dun periódico dos noventa que sería a áncora da exposición Fun abalar a pedra que está no medio do mar, na Galleri Mejan de Estocolmo. Nela encadrábanse frontalmente os veciños de Muxía saltando durante a romaría, nun xeito no que se podía ver un buraco entre as rochas de debaixo e a pedra de abalar. Debuxei ese buraco para logo reproducilo en cemento, como algo inmóbil e pesado fronte o resto de pezas que tiña. Ese obxecto presenta un problema como escultura, non ten sentido máis alá dunha das súas caras; non será presentada no espazo como algo que arrodear senón coma unha imaxe que pelexa por non selo.
Xunto a esa idea de solidificar un espazo que só é visible nunha representación herdada, tiña a ilusión de traballar co buraco actual que existe entre a basa da pedra e a rocha que queda debaixo. Comecei a pensar no recoñecible do lugar, no proceso de fragmentación que vive unha cultura minorizada e en como des-xerarquizar as imaxes que producimos nela. Traballando con resolucións moi probes, con material visual de baixa calidade e sobre-expoñendo a cámara do móvil, conseguín illar o buraco actual, extraer a miña posición xunto a el para poder compoñer incluso fóra de Muxía. Illalo, escanealo e convertilo de novo -esta vez mediante a impresión 3D- nunha escultura máis lixeira que puidese establecer un diálogo coa solidez do cemento.
Esa intuición materializouse tamén como fotografías. Imprimínnas e monteinas sobre planchas de metal para xogar coa súa situación no espazo. Non colocalas sinxelamente na parede, senón amosalas na altura e na dirección da pedra e, sobre todo, tentar emular nelas un movemento. Quería facer unha imaxe moverse, aceptando o incoherente da proposta mais buscando nesa inestabilidade unha posibilidade de transformación.
A exposición trata de facer abalar a pedra, aínda estando en Suecia. Unha expresión de resistencia que queda clara na única obra na que emprega o seu son real. A segunda vez que fun a Muxía escaneei o anaco da pedra que rompera para xa en Estocolmo debuxar o seu contorno en metal, coma unha forma descrita pola súa propia ausencia. Sobre esa escultura, coloquei tres altavoces que reproducen a son orixinal da pedra abalando, recollida dunha grabación antiga da RNE. Esa obra converteuse nun instrumento, a partir dela comecei a pensar en partes non visuais dun lugar, en como as cancións populares poden ser unha experiencia reproducíbel e máis ética que moitas imaxes. Por iso nela interpretei tamén a performance Alalá de Muxía, composta dende tres versións distintas do Alalá.
Todo este xogo de baleiros e buracos pilloume aprendendo a tocar a pandeireta. Tras samplear certos ritmos ternarios nos meus albums como rapeiro decateime de que necesitaba comprender o instrumento de verdade. Sobre ese proceso de repetición e aprendizaxe das cancións populares da zona de Muxía, vai a videonstalación que se amosa tamén na exposición. A curtometraxe proxectase sobre unha tela de 2 metros, cosida e encerada para imitar un pandeiro que deixaa outro buraco entre a perade e a luz das imaxes. No video vaise lendo un texto que aparece entre o buraco da pedra coas rochas mentres soan, illados, uns “aialales” que vou repetindo ao cantar. Estes forman parte dunha gravación do cancioneiro popular galego de Dorothée Schubarth e Alberto Santamaría, dunhas coplas cantadas por un señora chamada Delfina.
Cando descarguei a transcrición que fixeron decateime de que os “aialales” estaban escritos a man, probablemente no momento, pola necesidade de unir copla e copla. Nos meses previos á exposición pensei moito neles, vin ahí un espazo na lingua. Son unhas expresións sen máis significado ca súa propia sonoridade, intraducibles, funcionando coma outro buraco entre contido e contido. Ademáis, experimentei o útiles que son para aprender a tocar e cantar á vez, é dicir, a transmitir esa cultura oralmente. É por iso que quero rematar falando dos collages que se ven á entrada da sala. Neles, os “aialales” manuscritos e a pedra móvense na mesma dirección, transformando unha imaxe inmóvil e recibida nalgo vivo e transmitible.
Ao final, fixen esta exposición -e escribo agora este texto- porque creo que hai na situación delicada da nosa cultura incoherencias e potencialidades. A nosa loita pasa por tratar de empregar as primeiras ao noso favor para así ser capaces de recoller as segundas. É posíbel escoitar por primeira vez a pedra de abalar estando xa rota, dende unha nova posición, como o é tamén aprender a cantar na nosa lingua sen ter tido a posibilidade de ir nunca a unha foliada. Temos ferramentas a recoller para manter a fala viva. Atopalas e accesibilizalas mediante cantas máis experiencias mellor é o que me fai pelexar por seguir facendo arte.
Redes sociais de Breogán Xague e da revista cultural Cantam808:
