As tres leccións da Habana

A emigración mantivo acesa a luz da cultura e da lingua galega alén da terra. Velaquí as tres leccións do Centro Galego da Habana.

Desde neno sentín unha fonda atracción por Cuba e prometinme visitar a illa antes da hipotética caída do réxime. Stefan Zweig non viviu o suficiente para velo. Suicidouse en 1941 xunto coa súa muller en Petrópolis, Brasil, por medo ao que achaba ía ser a extensión do nazismo polo mundo enteiro logo da Caída de Singapur. “Máis vale finar de pé esta vida intelectual que representou o gozo máis puro, e a liberdade o ben máis prezado sobre a terra”, escribiu na súa carta de despedida, descuberta polo seu criado cando o atopou morto abrazado a súa muller. Mais convencido estou de que se chegara a coñecer a innumerábel concatenación de feitos extraordinarios e inverosímiles que desencadearon na vitoria da Revolución de 1959, de seguro o M-26-J ocuparía un lugar predilecto na súa obra magna “Momentos Estelares da Humanidade”. 

Preparando a maleta para a miña aventura antillana gardei con garbo un exemplar do “Alén” que meses atrás gañara o Premio á Preservación da Lingua e a Cultura Galega. Quería, con toda a humildade do mundo, agasallarlle un ao Centro Galego da Habana, a perla global da galeguidade. A miña familia non pisara nunca Cuba. Os meus avós emigraran a Maiquetía, en Venezuela, e máis a Lausanne, na Suíza; pero para min tiña un gran valor sentimental como galeguista que unha obra que escribira desde o pobo e para el puidera descansar naquel mausoleo, ao outro lado do Atlántico, nesa illa que foi para os galegos unha patria máis. 

A pesar de que a emigración galega desapareceu hai ducias de anos, a memoria do noso país segue viva en Cuba. Nas casas particulares nas que me hospedaba, na rúa e nos faladoiros, todo eran fermosas louvanzas cara os galegos e galegas que da nada ergueron unha illa que se converteu no paraíso. 

As historias do avó Xosé, que nunca paraba de traballar. Da bisavoa Luísa, que logo da morte do seu home sacou adiante a unha familia de sete irmáns, ou as lembranzas do tío Perucho, que non soltaba un peso por ben administrar a súa facenda. Por suposto entre os máis revolucionarios o recordo da ascendencia galega do Comandante en Xefe Fidel Castro, cuxo pai, Ángel, escapara da pobreza de Láncara. E mesmo do propio Fidel, quen na súa visita a Galiza pronunciara as seguintes palabras con exaltación: “Non sería un bo galego se non arremetera contra a ditadura de Batista. […] Loitamos contra a invasión norteamericana porque queremos seguir sendo nós mesmos e non outros. Queremos seguir sendo parte da alma da Galiza.”

O urbanismo da illa non para de lembrar o vencello eterno coa nosa nación. A hostalaría que infinda canta os nomes da patria, “Miño”, “Rosalía de Castro”, “Caravel”, “Castelao”, “Fonsagrada”, o cruceiro que a máis de sete mil quilómetros da casa preside a Praza de San Francisco de Asís e mais os bustos ao irmán Daniel e a Rosalía que se agochan perto das vieiras de Compostela na Habana Vieja. 

Os homes e as mulleres que ao son do acento de seus ascendentes presumen orgullosos de apelidos como Fontán, Lomba, Abilleira e Dopazo. E as casas de comida que inda se chaman “A galega” ou “Galicia”, fundadas polas avoas que chegaran nos barcos da fame.  

Así cheguei ao Teatro Nacional Alicia Alonso, o edificio máis senlleiro da Habana, fachenda de Cuba, que na súa fachada e no seu interior non pode ocultar o que sempre foi. 

Ao carón do Capitolio, xigante, o cáliz e as sete cruces, xunto coas iniciais “CG” presiden o antano Centro Galego da Habana. Soamente unha vez alá é posíbel comprender a cantidade inxente de galegos e galegas que compoñían aquela diáspora. A riqueza que amasaran para construír semellante templo e o vivaz do seu activismo. Hoxe en día, da inmensidade do edificio, tan só unha planta segue a nos pertencer, mais tamén os interiores, na súa totalidade, son un canto á nación. Cando hai pouco o ex-presidente estadounidense Barack Obama deu unha palestra na cidade, fíxoo desde o auditorio do Centro, co xigante escudo galego ás súas costas, perpetuamente presente tamén ao longo da maxestosa escalinata de mármore. 

Non obstante, a miña decepción non puido ser maior. A pandemia da Covid-19 pechara a illa por dous anos completos. Unida a crise sanitaria, o goberno de Díaz-Canel finalmente estabelecera a unificación da moeda e a desaparición do CUC producira unha recesión económica sen precedentes desde a caída da URSS e o Maleconazo. Así, co panorama dunha Cuba baleirada de turistas, a meirande parte dos monumentos nacionais estaban pechados. Entre eles, o Teatro Alicia Alonso. Meu soño esvaecíase. 

Continuei a miña viaxe durante case un mes pola illa arredor de Viñales, Cienfuegos, Trinidad, Topes de Collantes, Praia Ancón, a Serra do Escambray, Santa Clara e Caibarién para retornar un día antes da miña partida á Habana. No paseo de despedida regresei por Centro Habana e Habana Vieja cando de socato ollei a porta do Centro Galego aberta. Sen pensalo entrei. 

Dentro, dous mulleres negras atendéronme con especial xentileza. Expliqueilles o propósito que me levara ata alí, e, saltándose o protocolo, confesáronme cómplices que o Centro Galego levaba dous anos pechado ao público, non obstante, tivera a sorte de parar alí no preciso día e hora exacta á cal os inmigrantes galegos ían recibir a súa pensión procedente da outra beira. Acho a ilusión dos meus ollos ao estar dentro daquel edificio, a falta de visitantes por tantos anos, o galeguismo que irradiaba aquel mozo tan novo e o meu desinteresado propósito abrandaron a súa disciplina. Facendo unha excepción chamaron á planta de arriba e logo duns minutos que se fixeron eternos chegou o veredicto. 

– Non podes subir porque hai moitos vellos que están delicados, mais tes moita sorte. Xusto hoxe está Arantxa Fernández, Presidenta da Cátedra de Cultura Galega da Universidade da Habana. Se agardas quizás poidas coñecela. 

Obviamente esperei. Sentei nas escadas da entrada e pouco a pouco fun vendo como baixaban anciáns no ocaso da súa vida. Eles non o sabían e eu non me atrevín a paralos para dicirllo, pero alí había un rapaz observándoos que nacera no seu mesmo país. Da mesma terra da que fuxiran da miseria anos atrás co corazón nun puño, daquela Galiza que tanto lembraran. Do lugar da morriña da súa alma, no cal quedaran as persoas que máis querían e das cales só ficaba a lembranza dunha despedida no porto con nada máis nas mans do que unha maleta na que levaban a vida toda. Daban igual os anos, aqueles vellos homes e mulleres non perderan a súa fala, a súa esencia máis pura. 

Cando saíu o último apareceu Arantxa. Leda e sorrinte sorprendeuse da nosa presencia. –Xa me contaredes quen sodes -dixo-, pero antes, se queredes ver o centro, imos bulir porque pecha. 

E así, pouco menos que as agochadas, accedimos á sancristía do sagrado lugar. Ao subir cruzámonos con alumnos de Arantxa na universidade. Rapazas e rapaces cubanos, brancos, mulatos e negros que, a pesar das xeracións, mantiñan o interese pola súa nai patria. Pola raiceira que seus pais e avós lles deixaran en herdanza. 

Quedei pampo cos portelos. Todos os recantos do país tiñan o seu despacho. De Navia de Suarna a Portomarín. De Melide a Ortegal. Inda fiquei máis abraiado cando descubrín que todos eles estaban aínda en uso. E logo dunha fugaz e inesquecíbel visita as estancias do Centro Galego, Arantxa convidounos a un bar de Centro Habana para intercambiarmos as historias. Que me levara a min alá e que lle levara a ela a Cuba. 

A política dominou a nosa conversa e fronte ao meu ímpeto e vontade de loita xuvenil, Arantxa adoptaba unha postura máis morna, de quen xa levou unha morea de paus ao longo da vida, de quen sabe o imposíbel de rachar con todo, e de quen comprende que as utopías moitas veces poden transitar cara distopías. 

Aquela conversa gardarase para sempre na miña mente. En boa medida deu unha modelaxe máis a miña ideoloxía. A súa lembranza é a dun bulebule de emocións, un mareante tránsito de efémeras pero profundas ideas que reviraban co bulicio do local e os mojitos que se posaban sobre a mesa. Non obstante, naquelas dúas horas aprendín tres leccións fundamentais como galego que nunca esquecerei. Chámolles “As tres leccións da Habana”. 

A primeira aconteceu no Centro, xunto cunha das estudantes cubanas de Arantxa. Sorprendido polo seu perfecto galego e o interese que amosaba pola nosa/súa cultura, díxome: 

-Lembra. Non todos os que nacen na Galiza poden ser galegos, pero si todos os que nacemos fóra. 

E cavilando naquela sentenza, non podía máis que aseverar a súa certeza. Nós, afeitos tristemente a lidar co auto-odio, sabemos mellor que ninguén que moitas veces o inimigo está na casa. Que o maior traidor a nosa nación, lingua e idiosincrasia, é un igual. Mais ao mesmo tempo tamén asistimos constantemente a bos e xenerosos que polo mundo adiante, sen ningunha conexión de consanguinidade, dedican a súa vida e os seus esforzos á dignificación da nosa identidade. Persoas como Ruth Matilda Anderson, Dorothé Schubart, Staffan Mörling ou, no propio Ferrado, Noah Chichester. 

Todo estranxeiro que respecte e defenda a nosa maneira de ser, pode ser galego. Os bos e xenerosos que a nosa voz entenden, independentemente das fronteiras, son galegos. Non obstante, nin por asomo todos os que teñen un documento de identidade galego poden selo. A galeguidade non é outorgada. A galeguidade gáñase a través da reivindicación, o orgullo e o respecto. Da valorización do noso. A galeguidade esixe un traballo diario, consciente e eterno até a morte. A galeguidade é o máximo expoñente do feito de que o persoal é político. Os que nacen na Galiza poderán ser iso. Persoas que naceron na Galiza. Mais os galegos soamente son, e deben ser, aqueles que intencionadamente elixan selo. 

As outras dúas leccións chegaron no bar da man de Arantxa. Conversando sobre a situación do país, das reivindicacións actuais da mocidade galeguista, do futuro que temos por gañar, das nosas aspiracións e dos requirimentos para conseguilas, Arantxa formuloume unha pregunta. 

– Pablo, ti sabes porque en América Latina a todos os españois lle din galegos?

Eu, que consideraba a resposta obvia, contestei con cautela. Porque eran os que máis emigraban non? 

– Non. Iso é o que a xente pensa. Mais se acodes aos rexistros ves como igual que os galegos ou mesmo máis nalgúns países tamén chegaban canarios, asturianos ou mesmo andaluces. O motivo polo cal lle chamaban galegos é porque cando chegaban ás aduanas e lles preguntaban de onde eran, dicían galegos. 

Efectivamente, a nosa xeración perdeu a máis forte arma que tiñamos. A nosa integración estranxeira. Homes e mulleres deixaban o país física pero non sentimentalmente. Nunca perdían o seu idioma, creaban xigantescas diásporas que contaban con todos os servizos, interconectábanse entre elas, seguían a política galega, reproducían no exterior a nación interior. Durante os anos escuros da ditadura foi en América Latina onde floreceron as nosas letras. Os primeiros xornais en galego, os programas de radio, as obras de teatro, as celebracións do Día da Patria, a loita polo noso recoñecemento. A nosa simboloxía naceu en América. A rianxeira, a bandeira e o himno. Alá onde íamos faciámonos xigantes. Axudabámonos entre nós e a ollada nunca se perdía de vista, independentemente das ducias de anos que pasaban. A Galiza rural creceu grazas as aportacións dos indianos. Escolas, casas, hospitais. 

E fixemos todo aquilo sendo nada máis que GALEGOS. Non eramos outros, senón nós mesmos. 

Lembro unha charla á que nos levara o CEIP Campolongo no Teatro Provincia de Pontevedra cando era neno para escoitar a X. Neira Vilas. Alá contara como, perseguido pola policía cubana, brigou para que na acta policial quedara plasmada a súa nacionalidade como galega. 

Hoxe, tristemente, a emigración mantense. Polo mundo adiante, en Madrid, Brasil, Alemaña, Holanda e Suíza, vin moreas de galegos e galegas coma min. A diferenza? Que onde antes xermolaban Centros onde se preservaba, festexaba e glorificaba a nosa cultura, hoxe non hai nada máis que desidia. A desconexión co país conduce á indiferenza cara o que somos e consecuentemente a súa perda. Precisamos a unión na emigración se queremos vencer. 

Os Centros pechan co paso dos anos. Cando fun, no de Madrid ninguén falaba galego, no de Brasil xa non existía máis que un epitafio en forma de placa que marcaba o que un día foi, dos catro holandeses (fronte dous españois) non quedaba ningún, e na Suíza, o movemento está ferido de morte. Tras de min, a xente máis nova supera os 50 anos. Se queremos que a nosa terra sexa nosa non podemos ser nada máis que galegos na terra e na emigración.  

A última lección chegou na despedida. Na porta do local. Eu marchaba da Habana para volver a ser un emigrante galego no estranxeiro. Arantxa ficaba na illa para cultivar o país desde alí, onde abandonada, refuxiábase nos seus alumnos ante a falta de inmigrantes galegos dos que se acompañar. 

Falábamos do duro que é ser galeguista. Da diglosia, dese constante sentimento de impotencia que nos acompaña. Daquel que consegue saír da caverna de Platón e non é capaz de convencer a todos os demais da ilusión. Da necesidade de sermos ceibes, de defender a nosa cultura. De quen loita só contra a desmemoria. Contra vento e maré cara todo o que ama e polo que morrería. O liberador marxinado. O revolucionario incomprendido. Falábamos de como todo o peso da loita recae unicamente sobre a mocidade que inda non se queimou. Da falta de axuda adulta e anciá. Deses que quedaron polo camiño e ante o adverso da situación atoparon refuxio na indiferenza ou no personalismo. Esta permanente briga contra todos e contra todo. Contra a masa e as institucións que se fai cada día máis grande e nós máis pequenos. Sobre como o país respira sempre por un fío que lle inza esta minoría apaixonada.

Calma escoitou o meu arrebato. O meu odio contra a indiferenza. A miña exaltación de quen se ve abandonado. E tranquila despediuse cunha frase que me perforou a testa. 

– O carballo tronza. O céspede permanece. 

 

Sementemos céspede neste país dunha vez por todas. Porque sobre el, cando verde e baixo pasen as hordas, atoparanse coa vitoria final. 

Cóntao ao mundo
Esta web utiliza cookies propias para o seu correcto funcionamento. Ao facer clic no botón aceptar, acepta o uso destas tecnoloxías e o procesamento dos teus datos para estes propósitos.   
Privacidad