O caso do Cachivache é unha excepción da regra: pechou antes da pandemia. Pero non antes de facer unha última queimada. Neste ensaio escribo unha homenaxe ao bar coruñés que me acolleu ao chegar a Galiza e onde comezou a miña historia de amor pola lingua e a cultura galega.
As luces apáganse e xa é hora de comezar. Un crepitar de electricidade humana zumba ao redor, un murmurio de expectación enche o ar e xirámonos cara á barra. Estamos no Cachivache, un bar da rúa Orzán na Coruña, e esta noite sairemos coa alma limpa, algo que non sempre se pode dicir despois dunha noite de borracheira. É febreiro de 2020. Medianoite. E esta noite é a última vez que o bar será testemuña da queimada, un ritual galego no que se acende unha ola de alcol, canta un esconxuro máxico e, finalmente, bébense os contidos co obxectivo de purificar as almas dos presentes e liberalos do mal. Evitar as bruxas con licor ardente: se soa bastante punk, é porque o é.
Enriba da barra hai unha táboa cadrada de madeira, unha enorme ola de barro de tres patas e un garrafón de vidro verde que reflicte as luces que iluminan as botellas detrás dela. A xente segue charlando—sendo un bar, o murmurio durou pouco e agora fíxose máis un ruxido— e empuxa pola posición coa mellor vista. A música chega polos altofalantes, un rítmico repique metálico sobre un fondo de cordas de sintetizador. A voz dunha muller comeza soar, cantando e aguzando coma unha antiga druída . Mentres a música aumenta e volven os tambores, comezan os preparativos para a cerimonia que todos peregrinamos aquí para ver.
O home detrás da barra é Miguel, o dono do Cachivache e un galego cuxa melena de pelo vermello delata as raíces celtas supostamente escondidas por todos os recunchos destas partes. Móvese coa experiencia adquirida en dezaoito anos de repartir ledicia líquida, zigzagueando habilmente de ida e volta no estreito espazo e evitando os outros dous camareiros tirando cervexas e poñendo copas curtas de licor negro e espeso de café. Coloca dous pratos na barra ao lado da ola de barro, un deles cheo de azucre e outro de grans de café e un par de cascas de limón. Son os ingredientes fundamentais da queimada, xunto co que Miguel está a verter agora do garrafón na ola. É augardente, auga que arde, un nome máis que apropiado dado o carácter pirotécnico do ritual que está a piques de realizar.
As lendas populares atribúenlles aos celtas as orixes da queimada, pero a historia cóntanos outra cousa. Aínda que o consumo medicinal de augardente ten unha historia longa en Galicia, a tecnoloxía de destilación é un invento islámico que non se introduciu ata os séculos XII ou XIII, resulta dos contactos prolongados cos mouros . Do mesmo xeito, o azucre e os grans de café utilizados para facer a queimada non estarían dispoñibles para o teu druída de barrio, xa que ambos chegaron de África e das colonias españolas de América. Pero iso non significa que o que estamos presenciando esta noite sexa menos auténtico. Quizais non sexa celta, pero é galego ata o fondo, envolto na historia da emigración única desta parte de España. Aquí din que ata hai un galego na lúa, broma froito daquela época durante os séculos XIX e XX na que Galicia produciu un gran número de emigrantes, tantos que en Arxentina o termo argotizado para calquera de España é “galego”. As primeiras queimadas foron representadas por estes galegos fóra de Galicia, que decidiron rematar as súas festas cun toque teatral e aferrarse ás súas raíces resucitando vellas crenzas nas meigas e outras criaturas malvadas e facendo un feitizo para recitar sobre a súa bebida ardente. Ten moito sentido que os emigrantes fosen os primeiros en xuntarse e beber augardente, prenderlle lume e entoar un esconxuro na lingua galega. Di o que queiras, pero é unha cura de carallo para a morriña.
Esta noite estamos a sentir unha morriña diferente, unha nostalxia anticipada polo Cachivache e as moitas noites de queimada que acolleu ao longo dos anos. Miguel decidiu pechar o bar e centrarse no seu outro negocio, que vai de xestionar casas rurais. Aínda non o sabemos, pero dentro dun mes o país entrará nun dos confinamentos máis estritos de Europa, o que obrigará a pechar moitos outros bares. Afortunadamente, esta noite imos ter a oportunidade de despedirnos como este bar se merece. Sigamos co ritual.
Miguel bota o azucre e mestúrao cun cazo de barro de mango longo, murmurando unha oración silenciosa—ou quizais un encantamento—mentres o fai. Enche o cazo coa mestura de augardente e azucre e pásao por riba dunha candea alumeada ata que prenda o alcol. Despois baixa o cazo ata a ola, facendo ondear as chamas pola superficie do líquido.
—”Eeeeeeiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii lume!!”
E lume fai. Iluminados polas chamas que saltan da ola, Miguel e o seu cabelo vermello parecen a encarnación da propia queimada, coma se fose dando vida ao ritual coa súa voz áspera. Berra, e os demais taberneiros comezan a tocar a pandeireta . Miguel grita de novo,
—“LUME!” e todos facemos eco na resposta.
—“LUME!”
As pandeiretas seguen e Miguel comeza cantar mentres colle a chama líquida e levanta a cullerón por enriba da súa cabeza, deixando que caia de novo na ola o fío ardente. As persoas que están máis preto del dan uns pasos para atrás mentres as gotas de lume salpican polos lados da ola e caen sobre a madeira da barra. Miguel desaparece detrás dela e sae cun chocallo, que toca para facer que a barra se faga paulatinamente en silencio, dándolle unha sacudida máis para efecto cómico. Os únicos ruídos agora son as voces que entran dende o patio de fora.
—“Queridos hermanos!” comeza. Os ecos dun sacerdote invitando á súa congregación á oración non son un accidente. A queimada, aínda que no fondo é un espectáculo, realízase cunha gravidade case relixiosa, mesturada cunha boa dose de teatralidade de Miguel.
—”Queridos irmans”, di de novo, “benvidos á noite máis quente da cidade!” A broma produce unhas cantas risas agradecidas e un par de xemidos de dor, pero Miguel acaba de arrancar.
—”A queimada é un ritual de Galicia co propósito de limpar e purificar a alma”, entoa solemnemente.
—”Pero o corpo, pois está fodido”, continúa sen perder o ritmo. Esta vez todo o bar responde con risas.
—”De feito, é por iso que os expertos recomendan moderar o consumo de alcol…”
Unha pausa.
—“Pero quero que saibades que iso só se aplica noutros bares”. Máis risas. Prosegue explicando (brevemente) a súa versión da historia da queimada, comezando polas curandeiras, esas mulleres sabias que exerceron a medicina no rural galego. Segundo Miguel, antigamente prescribían unha poción feita de augardente como remedio para os tumores do fígado.
—”Efectivamente, queridos hermanos, cada vez que se bebía esta poción, o tumor do fígado desaparecía!”
Outra pausa dramática.
—”Quero dicir, claro, o fígado tamén, pero non pasa nada, eh?” Entre máis risas (e tamén xemidos), Miguel engade os outros ingredientes á augardente, explicando o propósito de cada un mentres o fai.
Cóntanos que a queimada esixe a participación de todos os presentes, que para que todo o malo saia dos nosos corpos hai que facer o son do moucho, e todos obrigan, enchendo o bar cun colectivo “Ooooooooh”. A continuación di que unha das peculiaridades do esconxuro que vai recitar, é que nomea o sinal da cruz.
—“Como é que un ritual pagán poida usar o sinal da cruz?” pregunta. A resposta, por suposto, é que os galegos estamos sempre nos dous lados. Por iso, di, o neno pequeno vai á súa nai e dille:
–“Mamá, Dios es bueno! Pero… o demo tampouco é tan malo!”
A queimada é un ritual de unión, comezando polo seu nome: queimada é o nome tanto do ritual como do produto final que beberemos. Tamén é unha lección de estar en dous lados á vez. É un símbolo da auténtica cultura galega e un atractivo turístico, unha práctica que nace da emigración e da ansia de retorno. Pagán e cristián. Corpo e alma. Lume e auga. E esta noite, marca a unión do vello e do novo. O bar está pechando e por diante queda territorio sen explorar. Estamos cun pé no pasado e outro no futuro. Entón, que mellor despedida podemos darlle ao Cachivache que o mesmo que formou a súa identidade desde a súa apertura?
Por fin, o licor leva case dez minutos ardendo e chega o momento do esconxuro, o momento no que Miguel invocará as forzas da natureza e dos santos para darnos sorte, ledicia, amor —virilidade, segundo nos lembra cun sorriso cómplice—e por suposto, tamén os efectos do alcohol. Pero hai un último paso antes do recitado do esconxuro. Gonzalo, un dos outros taberneiros, pasa detrás da barra e saca o que parece un palleiro enteiro. É unha coroza , un traxe tradicional de palla composto por unha capa triangular que se pecha pola parte dianteira e unha gorra de pico para evitar a choiva. Miguel pono e volve dirixirse á nos.
—“Queridos hermanos!”
Proclama que ao tratarse dun ritual pagán, hai que engadir algo inflamable como unha especie de sacrificio. Neste caso, se a palla prende, el tamén se queima. Segundo as antigas tradicións, se prende a palla significa que a queimada non poderá purificarnos, polo que é importante que a palla non se afume. Comeza cantar sobre as chamas.
—“Lume lumiña, que verde camiña
da fraga á lareira, faise lumieira.
Lume de quentura; para a nosa fartura,
lume benzoada, que arrodea á queimada.”
Todos respondemos cun “oooooooooooooooo h”. Continúa o seu feitizo, puntuado ao final de cada copla co son do moucho. As chamas bailan e saen da ola mentres el levanta o cazo por riba da súa cabeza, enviando regueiros de lume abaixo. O lume axita e estala, provocando unha vaga de calor que se pode sentir mesmo nos bordos da multitude. A poesía do esconxuro faise amplificada pola voz de Miguel, que agora ten outra dimensión, coma se el mesmo estivese posuído polo espírito do ritual.
Para rematar sempre invoca os santos e máis o rei Breogán .
—“Polo San Roque, can e palitroque, polo San Silvestre, de pao de alcipreste , polo San Andrés, polo San Iago, polo rei, o rei Breogán …” Esta vez, engade unha invocación máis: o propio bar nel que estamos, o noso Cachivache, botando unha ollada arredor do bar mentres o fai.
—“E por ti, Cachivache…queimada ti fago….queimada… ti… es!”
Cae un silencio por un milisegundo e xuraría que podo escoitar a respiración de todos á vez. E de súpeto unha erupción de gritos e os aplausos dos que saben o que están a perder para sempre. Tocan as pandeiretas . Imos tomando a derradeira queimada.
Para min esta noite é a culminación da miña unión cun país que non é miña patria natal, pero si de corazón. Non foi precisamente “chegar e encher,” pero neste bar en setembro de 2018 estivo un americano recentemente chegado á cidade Herculina, escoitando a lingua galega por primeira vez e hipnotizado fronte ao lume—aínda que o licor café consumido igual tiña algo que ver. Pero máis aló de darnos aos meus amigos e a min un sitio para ir os xoves pola noite, O Cachivache converteuse rapidamente na miña primeira lección dese hábito galego de existir nos dous lados das cousas. No meu caso, existir en dúas culturas, nas dúas beiras do Atlántico. Neste bar, tomando a queimada case todos os xoves, comecei a ter unha sensación de pertenza. Neste bar aprendín moi rápido que este país é, entre outra cousas, un país de bares. Creo que nalgún anexo da constitución de España está consagrado que cada cidadán debe de ter o seu bar; eu xa tiña o meu con dous días en terras galegas. Neste bar din algúns dos meus primeiros pasos coa lingua galega, informándolle con orgullo a Miguel que volvería “a semana que ven.” Para min O Cachivache foi moito máis ca o garito de toda a vida. Foi o comezo da miña historia de amor pola lingua e cultura galega, unha cousa que non morreu co peche do bar, senón algo que levo dentro de min para sempre.
Xosé Posada escribiu que “o máis importante dunha queimada é o cantarlle ben de corazón… sempre con sentimento, pois é a calor que se lle comunica e que a queimada agradecida recolle, concentra e devolve logo aos humanos , ao bebela… Se a ledicia e a tristura están dentro de nós mesmos, nunha queimada podemos poñer toda a que temos, pois ela devolveranos aínda mais… Que comunicación pode haber máis perfecta entre os homes!”
Pois iso. Toda a nosa experiencia, sometida ao lume á vez e devolta nun elixir que ao entrar pola gorxa forma parte de nós novamente. A miña tristura é túa; a túa ledicia é miña. Quizais nos entendemos un pouco mellor. E quizais, un rapaz de Nova Iorque pode chegar á cidade onde ninguén é forasteiro e atopar o seu fogar.
Logo, cando todos teñen bebida e a xente comeza a marchar para seguir coa súa noite nalgún outro bar, vexo a Miguel apoiándose na barra. Doulle as grazas por todo e marcho, coa alma limpa e o corazón contento.
