Téñenme dito que falo castelán con acento galego: a musicalidade e a cadencia é unha das primeiras cousas que a xente do resto de España detecta e imita. “Ah, galleguiño”, din, usando o característico diminutivo galego -iño/-iña. “Que tal las vaquiñas?”
No encabezamento, imaxe da campaña publicitaria de Galiza Nova polo Día das Letras Galegas 2021 [1].
Artigo publicado orixinalmente en lingua inglesa na web winesofgalicia.com
Unha vez chamei a unha adega da Ribeira Sacra para preguntarlle se podía visitalas e investigar. A muller do adegueiro atendeu o teléfono en castelán. Expliquei—tamén en castelán—quen era, o que facía… Ela dubidou e dixo que non estaba segura, que o seu fillo falaba mellor inglés, pero non ía estar alí…
Saquei o galego.
Era coma se prendese un interruptor. A súa voz iluminouse de emoción no outro extremo da liña: “Ai, ti falas galego! Ah, claro que mellor! Veña a semana que vén!”.
Para un forasteiro coma min, para comezar a pensar en Galicia, na súa xente, na súa cultura e no seu viño, cómpre comezar pola lingua galega: o galego. Dinme que falo castelán con acento galego, a cadencia de canto, musical, ascendente e descendente, que é unha das primeiras cousas que imitará a xente do resto de España. “Ah, galleguiño!” dirán, “Que tal las vaquiñas?”. Non me importa que soe galego. Iso é algo do que estou orgulloso: ter chegado a vivir a un lugar e desenvolver un acento rexional nunha segunda lingua. Non mellora o meu español—aínda non sei utilizar os tempos compostos—, pero faime sentir máis conectado co lugar que tanto amo.
Así que fun de visita. O adegueiro e mais eu comezamos en castelán e pouco a pouco fomos cambiando ao galego. Galicia é así. A maioría da xente comeza falándolle en castelán a un descoñecido e, despois, cando confíe en ti (ou demostres axeitadamente botando unhas cantas palabras galegas por frase) cambiarán. O fillo do adegueiro estivo alí e conversamos un pouco —tamén en galego— sobre o proxecto e a adega. A seguinte vez que os vin foi nunha cosmopolita feira do viño en Santiago de Compostela. Todo castelán. Creo que case todo o que me dixeron os galegos de Galicia é verdade. Interior, galego. Cidade, castelán. Acertadísimo. É máis, eu vivín na Coruña (bu, neno), entón se aínda sei galego é por obra e graza dun amigo de Lalín.
Os galegos vivides nun interesante continuum bilingüe: por un lado, tes os galeguistas acérrimos que só falan galego—o meu amigo estaba saíndo unha vez cunha rapaza así, que só falaba galego, incluso respondendo en galego á miña moza que só falaba castelán–. Moi hardcore. Logo tes unha categoría media ampla que probablemente capte o 90% das persoas: contéstanche no idioma no que comeces a falar con eles. Persoas que normalmente falan galego como primeira lingua pero que non teñen problemas para cambiar ao castelán, e viceversa. Despois tes os fachas: verba que deleitei en aprender —aínda que me cunde máis o portmanteau ‘fachaleco’—, a cal refire ás persoas que simpatizan coas ideoloxías de dereita e ultradereita de España. Entre elas: a idea de que todos deberían falar só castelán e só castelán. Ao carallo a diversidade lingüística, o galego é só un dialecto do castelán!
Obviamente é unha lingua, todos (incluso os fachas, digo eu) o sabemos. Lamentablemente, os efectos da ditadura continúan ata hoxe. Velaquí a perspectiva dun chegado de fóra: máis de trinta anos de franquismo fixeron que xeracións enteiras crecesen pensando que había que falar español para saír adiante na vida. O galego quedou relegado ao reino do esquecemento: resto da vida rural, da penuria e da pobreza. O feito de que moitos pais lles falasen exclusivamente en castelán aos seus fillos e a esmagadora maioría do castelán nos medios de comunicación provocou unha diminución do galegofalante en xeral. A diferenza do catalán e do éuscaro, o galego non contou co mesmo apoio a nivel institucional. As desastrosas políticas lingüísticas (ou a súa falta) da Xunta de Galicia, o goberno autonómico da rexión, provocaron os niveis de galegofalantes máis baixos que se rexistran. Afortunadamente, a apreciación de base do valor cultural do galego e a maior presenza da lingua nas redes sociais (shoutout to Esther Estévez) están a axudar a captar novas xeracións de galegofalantes.
Eu dedícome a divulgar o viño galego na miña lingua materna. Afortunadamente, en canto ao viño, a lingua está moi viva no traballo dos viticultores, nos que traballan nas viñas e mesmo nas propias etiquetas dos viños. Para moitos adegueiros, a lingua galega é inseparable da súa identidade como galegos e produtores de viño. É a lingua da vida cotiá, que forma parte integrante da súa historia e cultura, que dá nome a lugares e conceptos e exemplifica a profunda unión entre un pobo e a súa terra.
Falando de topónimos… Galicia é como unha boneca rusa de topónimos, con cada división que contén outras subdivisións, todas co seu propio nome, claro. Galicia ten 4 provincias, 53 comarcas, 313 concellos, 3.792 parroquias e 523.000 lugares. As catro provincias divídense en comarcas, dentro de cada comarca hai varios concellos, dentro dos concellos hai parroquias, e logo a denominación menor de “entidade singular de poboación”, tamén coñecida como lugar.
Ben. Aquí vén o mellor de todo, para min.
Lugares son as unidades administrativas máis pequenas de Galicia. E pequeno realmente significa pequeno. A lei establece que un lugar ten que ter polo menos dez edificios, todos comunicados por rúas. Esa palabra, ‘rúas’ pode evocar a idea de que dous coches, ou polo menos un coche, poden caber comodamente. Pois non. Na práctica, os lugares son coleccións de casas construídas moito antes da invención do automóbil, coas estreitas brechas entre elas que hoxe pasan por rúas. Os galegos tedes unha estraña capacidade de razoamento espacial, xa que nunca parece que tedes problemas para xulgar exactamente se o coche vai encaixar entre dous edificios.
Os lugares coñécense en castelán como “entidades singulares de poboación”, definido por lei como calquera área dun municipio (habitada ou deshabitada) coñecida cun nome específico que o identifique sen posibilidade de confusión.
Quen escribiu iso “sen posibilidade de confusión” claramente non tiña Galicia en mente.
Galicia conta con 300 lugares distintos chamados ‘A Igrexa,’ o que o converte no topónimo máis común de toda España. En segundo lugar está ‘O Outeiro,’ con 164 lugares que comparten un nome só para confundir o teu Google Maps. Se botas un ollo ao listado dos topónimos máis repetidos en toda España, só podes atopar unha fracción fóra de Galicia. Aquí, os topónimos foron alternativamente divertidos e horrorizantes para os visitantes desde que calquera lembra.
Algúns puntos destacados inclúen Boimorto (ao parecer significa algo como “rocha grande” no antigo indoeuropeo), Os Anxeles (non hai que saír de España para visitar a ‘Cidade’ dos Anxeles), Exipto e Vilapene, para o deleite de décadas de adolescentes, aínda que o nome probablemente provén dun romano chamado Penius que construíu a súa vila na zona.
Lugares tamén ofrece probas fidedignas da teoría de que quen decidiu dividir parroquias estaba recibindo un soborno das empresas de sinalización viaria, como as estradas españolas teñen sinais que lles indican aos condutores cando entran nun lugar e cando saen del. Percorrendo a estrada nacional, a maioría das veces un lugar é un caso de “non parpadees ou perderalo”.
Que ten que ver todo isto co viño? A obsesión galega por poñerlles nomes aos lugares é algo máis que un intento de facer que os cartógrafos se arrinquen os cabelos e que posibles viaxeiros vaian nunha búsqueda inútil. Revela a forza do vínculo entre as persoas que deron nome a estes lugares e a terra que os rodeaba. Shakespeare escribiu: “Que hai nun nome? O que chamamos unha rosa con calquera outro nome cheiraría tan doce,” é certo. Pero lendo a palabra “rosa” agora mesmo, inmediatamente pensaches nun conxunto específico de recordos sensoriais. “Rose” é un substituto semiótico das cousas que asociamos con esa flor: unha cor, un cheiro, o pinchazo das espiñas e quizais mesmo recordos específicos.
Os nomes teñen o poder de albergar a totalidade da nosa experiencia dunha cousa. Os topónimos configuran a forma na que percibimos o mundo e organizamos o noso entorno para atopar o noso camiño. Ao nomear un lugar bautizámolo con significación, diferenciándoo dos lugares que o rodean e asociando o seu nome a determinadas características singulares. Cando lle damos un nome a un lugar, comezamos a entendelo.
O Master of Wine español, Pedro Ballesteros Torres, escribiu que, historicamente, os mellores viños non veñen dos mellores lugares, senón dos lugares que se entendían mellor. Vemos isto en todo o mundo: en rexións desde La Romaneé ata Le Marche, hai denominacións de orixe enteiras que só abarcan un puñado de hectáreas. A infinidade de microclimas, variacións do solo, orientacións e outras características xeográficas de Galicia fai que non haxa dous lugares, e moito menos parcelas de vide, que sexan iguais. Un produtor serio debe estar en sintonía coas necesidades de cada viñedo. Poñer nome a todas estas pequenas terras non só axuda a distinguir as cousas que as fan únicas, senón que tamén axuda a percibir a mellor forma de expresar a terra a través do viño. A práctica galega de poñerlle nome a cada campo, castrelo e cala exemplifica unha conciencia que, dados os coidados e as condicións adecuadas, permite aos produtores elaborar viños que se poden distinguir facilmente dos seus veciños e incluírse entre os viños máis singulares en toda España. Falen ou non galego, o país galego vibra coa mesma frecuencia que a lingua galega e, como di o meu amigo Manuel Castro, os propios viños teñen acento galego.
O galego é moito máis que unha lingua. É un transmisor cultural, un xeito de sinalar a galeguidade innata, unha experiencia compartida, un código secreto. É a subida e baixada da paisaxe, o lame das ondas na costa atlántica, o pinchazo dun toxo e a risa dunha gaivota. É a lingua do campo, si, pero tamén é unha lingua de inmensa beleza e cultura, unha lingua de poetas e cantantes, de grandes autores, de grandes viños. Estou orgulloso de falar galego, do mesmo xeito que estou orgulloso de transmitir Galicia e os seus viños.
REFERENCIAS
[1] https://galizanova.gal/letras-2021-rebelate-fala-galego/
