Xosé Manuel Beiras é unha das figuras máis senlleiras da Galicia contemporánea. Falar con el é falar coa historia viva do país. Desde a súa casa en Brión compartiu reflexións sobre a súa vida e legado. Unha conversa que explora o pensamento dun líder irrepetíbel.
_______________________________
PREME AQUÍ PARA VER A CONVERSA: O FERRADO CON XOSÉ MANUEL BEIRAS.
Xosé Manuel Beiras (Santiago de Compostela, 1936) é unha figura central na política galega contemporánea. Participou na fundación e liderado dalgúns dos partidos máis importantes da esquerda soberanista galega, comezando polo Partido Socialista Galego (1963-1976) en plena ditadura franquista. Foi voceiro nacional do Bloque Nacionalista Galego (BNG) entre 1982 e 2002, conseguindo resultados históricos en varios procesos electorais. En 2012 abandonou o BNG e constituíu Anova como parte dunha estratexia de alianza coa esquerda estatal. Beiras retirouse da política activa en 2016, mais nestes últimos anos puido apreciarse un certo reachegamento ao BNG.
Alén do mundo político, Beiras ten un papel fundamental no campo académico e literario. Licenciado en Dereito pola Universidade de Santiago de Compostela (USC), desde 1980 foi Catedrático de Estrutura Económica na USC. Durante décadas combinou docencia e investigación coa súa vida pública, sendo pioneiro na promoción da lingua galega no contexto universitario. Entre as súas múltiples obras, o ensaio O atraso económico da Galiza (1972) é considerado un texto chave no discurso galeguista de esquerda e, en xeral, do nacionalismo galego do século XX. Foi un dos fundadores de Edicións Laiovento e colaborou con revistas como Grial e A Nosa Terra.
En pleno verán de 2024, Xosé Manuel Beiras convidounos á súa casa familiar da Reboraina de Aguiar (Brión) para termos unha conversa. Neste artigo incluímos as preguntas e as reflexións máis importantes daquel encontro. Comezamos cun repaso biográfico e falamos de diversas cuestións políticas, desde a súa traxectoria no Parlamento até reflexións sobre os últimos acontecementos en Venezuela ou en Ucraína. Debatemos sobre lingua e, para finalizar, comentamos algunhas preguntas máis filosóficas e persoais. Pensa Beiras na morte? Como lle gustaría ser lembrado?
Unha conversa para a historia.
P: Como lembra Xosé Manuel Beiras a súa infancia? Cando nace o nacionalismo en vostede?
R: Eu nacín en 1936 xunto coa Fronte Popular. Crieime nunha familia galeguista cristiá. Meu pai fora membro do Partido Galeguista. Era un home moderado e crente, íntimo amigo de Alexandre Bóveda. Os meus pais, de feito, casáraos Luis María Fernández Espinosa, quen era o confesor de Bóveda e quen lle asistiu cando o asasinaron. Ese mesmo frade foi o que me bautizou a min en Santa María a Antiga da Corticela.
A miña irmá e eu aprendemos a ler cunha mestra republicana que non fora represaliada, María Luísa. Pero cando tiña 7 anos, no 1943, meu pai xunto cunha serie de amigos, tanto antifascistas como conservadores contrarios ao réxime, acordaron que non querían mandar os fillos ás escolas oficiais, polo que contrataron ao mestre Xesús Pereira Vilariño.
Xesús fóra represaliado e aplicaba o método de ensino da escola republicana. Eu era un privilexiado, a miña infancia desenvolveuse nunha burbulla no medio da atrocidade do réxime. Xesús púñanos en óvalo e usaba os libros da época republicana. Ensinábanos sobre Pericles, as guerras Médicas, as guerras do Peloponeso, a escultura, os filósofos, etcétera. Teño gravadas esas leccións a ferro. De cando en vez parábase e preguntábanos: – Que liches? Para asegurarse de que comprendiamos e non faciamos unha lectura mecánica.
Aos dez anos tivemos que examinarnos no Colexio Minerva (hoxe en día Manuel Peleteiro) e eu fun adiantado un ano. No ano 1952 rematei o bacharelato e comecei a estudar dereito, tiña 17 anos. As artes, a cultura e a literatura do país fóronme configurando desde neno, facéndome sentir galego e só galego.
Miña nai viña dunha familia de comerciantes de Vigo e o seu pai tiña un comercio de mobles. Ela fora educada nunha familia pequeno burguesa, falaba inglés e estudara a carreira de piano. Na nosa casa sempre había música. Eu aprendín solfexo con 5 anos e aos 12 xa me examinara de 6.º de piano. Vivíamos na rúa do Vilar, moi preto da catedral de Santiago, e alí permanecemos até o ano 1947, cando tiña eu 11 anos.
Meu pai era amigo de todos os sobreviventes da xeración Nós e do Partido Galeguista. A pesar de non ter estudos universitarios relacionábase con todos eles e participara no Estatuto de Autonomía de Galicia do 1936. Eu, por exemplo, non podo determinar cando coñecín a Ramón Otero Pedrayo. A súa imaxe é tan antiga como a miña memoria. O mesmo me acontece con Ricardo Carvalho Calero, Francisco Fernández del Riego ou o director da Misión Biolóxica, Cruz Gallástegui, que vivía no pazo de Salcedo. Desde que comezaron nos anos 1940 sempre acudiamos ás misas por Rosalía de Castro cada Día da Patria. Cando houbo unha escisión no Partido Galeguista por Vicente Risco, meu pai, que o admiraba moito, marchou con el. E non foi até que o chamou Alexandre Bóveda para convencelo, que volveu ao Partigo Galeguista.
Meu pai tiña unha enorme biblioteca de libros galegos. Todo o que se publicara no primeiro terzo do século XX en galego estaba na casa do meu pai. E a iso había que sumarlle a correspondencia cos compañeiros exiliados en América. El sempre dicía que a biblioteca sería para min, e eu decidín doala. Aprendemos a ler simultaneamente en galego e español. Faciamos unha vida moi familiar, no bo tempo saiamos a pasear pola contorna e iamos ao Pico Sacro a pé, mentres que polo inverno quedabamos na casa aprendendo a recitar a Rosalía, Pondal, Cabanillas, Curros e tantos outros.
Eu falaba moito coa miña nai, moito máis que co meu pai porque nunca se negaba a contestarme. Tamén meu tío tivo un fondo impacto en min, Antón Beiras, irmán do meu pai. Era oculista e estaba en contacto con oftalmólogos europeos de primeira orde. Comunista e galeguista. Falaba moito conmigo, pero de libros, nunca me intentou adoutrinar. A partir dos 12 anos comezaba a ir xunto co meu pai cos galeguistas históricos, e aos 13 empecei a traballar na Renfe. Preguntáballes cousas, aprendía sobre o cooperativismo danés, o dominio híbrido, etcétera.
Lembro que no ano 1950, cando chegou a nova da morte de Castelao, ía cumprir eu 14 anos. Tiña un diario e esa noite escribín “Eu son galego independentista, España é unha merda”. Aínda que logo na práctica nunca fun independentista explícito. No meu nacionalismo, en definitiva, influíron meu pai, miña nai, a música, o mestre Pereira e meu tío Antón Beiras. Eles foron os artífices da inculturación do país en min.
P: Desenganouse da política? Aínda quedan idealistas?
R: Eu nunca deixei a política, a política deixoume a min. Nunca me sentín desganado e xamais pensei que o pobo fose idiota. Do mesmo xeito, considero que por suposto quedan idealistas. A política non se fai nas institucións, dáse na sociedade civil, e niso Galicia é un exemplo. No século XV acontece no noso país o que os historiadores consideran a primeira gran revolución prerrenacentista: as dúas grandes irmandades, a Fusquenlla e os Irmandiños, fabulosamente explicada por Emilio González López en “Grandeza e decadencia do reino de Galicia” e “La Insumisión Gallega, Mártires y Rebeldes”. A primeira irmandade foron labregos servos contra Andrade “O Mao”, con Roi Xordo como líder; e a segunda unha alianza entre labregos servos e burguesías da cidade xunto coa franxa inferior da fidalguía, con dirixentes militares como Afonso de Lanzós.
A nobreza galega apuntárase á candidatura de Xoana a Beltranexa e na batalla de Toro vencen Sabela e Fernando. Alí había dous proxectos de estado moderno. Un conformado por Castela, Galicia e Portugal; e o outro por Aragón e os Países Cataláns. Se chega a vencer Alfonso V de Portugal e Xoana a Beltranexa teriamos unha arquitectura política ibérica absolutamente diferente da actual.
Xa daquela había fake news. Sabela era irmá de Enrique IV de Castela e Xoana era a súa filla. Inventáronse que era filla de don Beltrán de la Cueva para desacreditala, sendo todo mentira.
O mesmo aconteceu cando en Galicia se crearon as xuntas revolucionarias, iso non foi nada máis do que sociedade civil e autoorganización. Todo foi emerxendo até estourar na revolución galega de 1846 e os mártires de Carral. E, no franquismo onde se facía a política, nas cortes franquistas? Non, na sociedade civil. A política faise sempre na sociedade.
P: Son o nacionalismo e o socialismo dúas ideoloxías compatíbeis?
R: Non podes ser internacionalista sen ser dunha nación. Hai nacións que non teñen un estado propio e non por iso deixan de ser nacións, e outras que o tiveron e o perderon, como Galicia.
O que hai é que distinguir entre nacionalismo e chauvinismo. Hai dous tipos de nacionalismo, emancipadores e opresores. Os segundos son puramente chauvinistas. Do mesmo xeito, cando o nacionalismo xa ten un estado propio, carece de sentido ser nacionalista. Eu sempre dixen que cando Galicia teña o seu estado, eu deixarei de ser nacionalista.
Non podes constituír o socialismo sen defender as liberdades individuais e colectivas de todo tipo. E, en extensión, non podes ser socialista se non aceptas o dereito dos pobos a liberarse. Se unha muller machacada ten dereito a divorciarse, porque un pobo machacado non ten ese dereito?
P: Pode o nacionalismo galego acadar a autodeterminación política e a hexemonía social sen un partido nacionalista de dereitas?
R: Se en Galicia, por ser unha colonia interior, as clases dominantes son puntos de apoio do Estado español, evidentemente non hai posibilidades.
O noso país foi sometido pola derrota das clases dominantes galegas e a súa substitución pola nobreza de Castela, que prohibiu o idioma e trouxo a toda administración, bispos e abades de fóra. A causa de boa parte dos nosos males hai que atopala nos erros históricos da elite galega.
P: É o pobo galego conservador?
R: Os que din iso non teñen nin puta idea e non coñecen o país máis que a vista de paxaro, o mesmo que un fodechincho.
Eu era moi amigo de Julio Anguita e falaba con el ás agochadas sen que se enterase a UPG ou o BNG e coincidiamos na análise. Galicia é un país ocupado por forzas políticas que se aproveitaron do feito de que non houbo un cambio democrático real desde que lle pasaron a rebarbadora no 1936. Os máis bestas do réxime apuntáronse en Alianza Popular (AP) e os menos na Unión de Centro Democrático (UCD). Os que están no poder son os mesmos que negan o noso himno, que nos confirma como “nación de Breogán”. Os que presiden a Xunta e o Parlamento galego son os mesmos que negan a nosa nación.
As folgas e loitas do naval no país comezaron en 1972 e aínda hoxe, cincuenta anos despois, seguen en loita. O noso campesiñado está artellado arredor de Comisións Labregas e en Galicia o sindicato hexemónico é obreiro e soberanista. A nosa diglosia non é autoodio, é un pobo que seguiu sendo galegofalante durante catro séculos e mantivo a lingua sen poder escribila nin falala.
Entre 1989 e 1991 tivemos tres folgas xerais. É iso conservador? De que cona me falan? Somos o país da loita do aluminio. Eu pasei un cabodano con eles, o único político. Eu fun o único tamén que lle meteu unha denuncia a “Siderurgia de Galicia S.A”.
O noso é un país en loita constante por abaixo, que segue batallando polo seu idioma a pesar de que o estatuto di que a nosa lingua natural é o galego. O país nace por abaixo, é onde aflora a nosa cultura, a Iniciativa da Ulloa polo de Altri. Onde se dá iso en Madrid, en Toledo ou en Sevilla!? O noso país está ben por abaixo e podre por arriba.
P: Como valora a Manuel Fraga como persoa e o seu impacto na Galicia que coñecemos.
R: Hai dous Fraga completamente diferentes: Fraga de novo e Fraga de vello. Fraga de novo era o elefante branco. Presentouse ás eleccións ao Parlamento de Galicia, gañou a maioría soamente por un escano grazas a Centristas de Galicia, e foi un roubo criminal. Un deputado que non lle correspondía en Ourense que conseguiu por unha traizón do PSdG: A Xunta Electoral déralle o escano ao BNG e logo quitoullo despois dun recurso do PSdG. Foi unha traizón e un roubo. Fraga non arrasou, contra o que moitos pensan.
Cando gañou, Fraga fixo unha rolda de almorzos cos dirixentes, e, entre outros, o meu grande amigo Camilo Nogueira asistiu. A min convidáronme tamén e eu contestei cun artigo que se chamou “Bailar coa española”. Non asistín nin falei con el. Lembro que no primeiro día logo da súa investidura avisárannos: -”A Fraga non hai que sacarlle o pasado”. E eu comecei citándolle o Alba de Gloria de Castelao. Dicíndolle -”Vostede foi o que foi, e xa o sabemos. Pero aínda está a tempo de cambiar e ser outro”.
Fraga chegou e comezou unha campaña sistemática de suborno e compra de todos os medios de comunicación importantes. Trouxo con el a Xesús Pérez Varela, secretario de Comunicación da Xunta de Galicia. O famoso ignorante que dixera aquilo de que “lle gustaba moito a cantante Carmina Burana”; tamén as dúas grandes sopranos “Ainhoa e Arteta”; e o que falaba das “Merinas” de Velázquez. Pero, quen era ese individuo? Pois ben, o director de El Imparcial, o xornal onde escribía en primeira plana as consignas do proceso que desembocou no Golpe de Estado do 23-F. Pérez Varela apareceu citado 42 dúas veces en tramas de corrupción. Eu chamáballe desde a tribuna “O Pequeno Goebbels” e coido que Fraga realmente o desprezaba, porque nunca me dixo nada, nunca me pediu que o retirara.
Despois, como digo, houbo outro Fraga diferente, xa de vello, que quixo ser o “Pujol Galego”. Fraga desdemonizou ao BNG. Nós reuniámonos a cotío e durante as “40 Medidas Urxentes para Galicia” esixinlle temas fundamentais que tiñamos que defender como nación. Primeiro, que o seu goberno en Madrid tiña que blindar as competencias para Galicia. Segundo, que o país había de ter voz propia en Europa. Terceiro, que a Eurorrexión Galicia-Norte de Portugal tiña que implementarse. E cuarto, que nas grandes cidades había que facer pactos de partidos.
Eu a Fraga chameille sempre “Presidente”, nunca Fraga nin Manuel. A min respectábame profundamente porque sempre fora o máis duro con el. Importáballe Galicia, pero desde a súa visión. E Fraga estaba convencido de que eu tiña que ser o próximo presidente de Galicia e así mo transmitiu unha vez.
P: Debe Galicia reclamar de maneira máis contundente a Terra Irredenta (Eo-Navia, Cabreira, Seabra, Vale do Íbias, O Bierzo e As Portelas)?
R: O nacionalismo galego nunca se esqueceu da Terra Estremeira, pero non podes ir a por todas cando non tes forza para facerte nin sequera cunha parte.
Hai que ter en conta que o BNG, desde que se funda no 1982 e até que acada a madurez como partido no 1992, vive un proceso de exilio interior. Que quere dicir isto? Que, a diferenza dos nacionalismos catalán e vasco, o noso era mal visto na propia Galicia. Aos galegos dáballes medo o BNG. O poder no país tíñano os inimigos, e o primeiro gran paso que tivemos que dar foi conseguir saír do exilio interior.
Respecto da Terra Irredenta é importante tamén estar nas loitas sen usurpar o rol das forzas afectadas. Galicia tiña moito control no Bierzo e no Eo-Navia e perdémolo cando a Editorial Galaxia liquidou no ano 1953 o Partido Galeguista. Cando Ramón Piñeiro fallou no seu intento de construción dun partido socialdemócrata galego, que foi o Partido Socialista Galego (PSG), e no partido democristián, que nin tan sequera foi capaz de construilo. Desa maneira chegamos á Transición sen o partido democristián, nin o socialdemócrata nin o Partido Galeguista. A xente que quedou no país foi a que nin se exiliou nin foi paseada, ergo, os máis conservadores e, entre eles, Ramón Piñeiro.
P: Cometeu o galego un erro histórico á hora de elixir a normativa?
R: A finais dos anos 1970, no tardofranquismo, a Real Academia Galega (RAG), presidida polo gran Sebastián Martínez-Risco encárgalle a Ricardo Carvalho Calero a redacción das normas ortográficas do galego. Ricardo tiña claro que na Península Ibérica había tres linguas. O galego, o castelán e o catalán, e que os seus dialectos meridionais eran o portugués, o andaluz e o valencián, respectivamente. Desa maneira, as normas ortográficas do galego segundo el tiñan que ter confluencia co portugués sen caer no mimetismo.
Unha cousa é o reintegracionismo e outra moi distinta o lusismo. O lusismo é un disparate. O reintegracionanismo é reintegrar o valor semántico dos fonemas no código da escrita. Os escritores do rexurdimento tiveron que recorrer á “Ñ”, “LL” e “X”, o que provocou un empobrecemento fonético. Pero tiveron que facelo porque o noso era un pobo analfabeto que fora educado soamente en castelán. Tras iso, o Instituto da Lingua Galega (ILG) fixo un espantallo afastado da lóxica, que sería que o galego fose progresivamente recuperando as normas reintegracionistas.
O lusismo non ten sentido. En galego dise “lagoa”, non “lacuna”. Ao lusismo apuntáronse persoas que non falaron galego na súa vida e que falan un galego horroroso, como, por exemplo, Elvira Souto ou Ramón López-Suevos Fernández.
P: Que opina do recente comunicado do BNG saudando a polémica vitoria de Nicolás Maduro en Venezuela rodeada de acusacións de fraude electoral?
R: Os procesos revolucionarios están acosados desde fóra e hai unha tendencia a encastelarse. Por exemplo, a URSS desde a morte de Lenin foi acosada por todas as potencias estranxeiras e iso foi o factor que propiciou a aparición do stalinismo. O mesmo está agora a acontecer en Venezuela.
Se o que emerxesen fosen alternativas para rexenerar o proceso revolucionario e recuperar a esencia chavista, ben. Pero non é iso, é a CIA, a gusaneira e o poder norteamericano. De Guatemala a Guatepeor. Nesa situación non nos queda outra que defender o que hai para non volver ao paleolítico. Así que, respondendo á pregunta, a min paréceme normal que o BNG apoiase o resultado.
P: Que houbo detrás da modificación propagandística do BNG no ano 2001, transitando da estreleira á bandeira autonómica?
R: Foron os de imaxe, simple electoralismo e captación de votos. (Silencio) O peor nesta vida é ter medo a facer as cousas e ir de fronte.
P: Que opina de que numerosas voces afíns ao nacionalismo galego se posicionen abertamente na guerra de Ucraína en favor de Rusia (como Suso de Toro), sendo Ucraína unha nación que loita pola súa autodeterminación e Rusia unha potencia imperialista.
R: O réxime ucraíno nace dun golpe de estado fascista e o presidente electo é un nazi que acada o cargo co apoio dos gringos.
Nos anos 80, o derradeiro presidente soviético, Mikhail Gorbachev, fai un acordo cos gringos: a OTAN non pode pasar da República Democrática Alemana (RDA). E desde que se asinou en 2014, Ucraína pasou o protocolo de Minsk polo arco do triunfo. Que tiña que facer Rusia? Agardar que lle chegasen os mísiles ás portas de Moscova? Rusia ataca por desesperación. E ollo, Rusia é horrorosa, pero os israelitas poden masacrar os palestinos que non pasa nada.
Putin reconstruíu as bases económicas da URSS, acabou coas coñas das bombas atómicas, recuperou os sectores enerxéticos, etcétera. É Putin peor que Netanyahu? Israel até en Eurovisión pode estar, pero aos rusos non lles deixan competir nin nas olimpíadas.
Isto é todo unha estratexia dunha potencia hexemónica en declive. Un dinosauro ferido de morte que pega rabeleadas destruíndo moito ao seu paso e empregando a Unión Europea, que deixou de ser un proceso político para ser un mercado para o capital americano, desesperado polo proceso de desdolarización a partir dos BRICS.
P: Que opina Xosé Manuel Beiras sobre o Concerto Económico para Galicia? Favoreceríanos ou prexudicaríanos?
R: Nós demostramos que Galicia pode ser autosuficiente. Madrid acapara o 37% do imposto de sociedades pero o IVE págase todo en Madrid, iso é un disparate. As empresas galegas máis potentes nos últimos decenios –Fenosa, Barrié, Coren, Fernández, etcétera– vanse a Madrid. E logo está o tema das caixas. O roubo dos depósitos das caixas populares, coa complicidade, por certo, do BNG daquel momento.
P: Que consello lle darías ao pobo galego e, especialmente, á súa xuventude?
R: Eu ao pobo non lle dou consellos. E á xuventude galega, que aprenda a pensar. A min o único que me importa é que aprendades a pensar. E aquí lémbrome do profesor Pereira. Non hai que dar o proceso de pensamento feito, o que hai que dar son as ferramentas para chegar até el. O espírito da ilustración é o único xenuinamente europeo que temos.
Nos anos 60 falábase da guerra de Vietnam e o movemento político revolucionario irradiaba e contaxiaba a poboación. Hoxe falas do xenocidio que está cometendo Israel e métente no trullo. Vivimos un proceso contrarrevolucionario total. Iso é o que mudou. A xente nova non pasa dos problemas e das inxustizas. A mocidade que combatía nos anos 1970 o fascismo era un núcleo que loitaba e unha irradiación que movía moito cun rango moi alto. Hoxe non existe. Hai un cerco que non permite irradiar. Estannos conducindo a vivir en campos de concentración virtuais.
P: A xente lembra o Xosé Manuel Beiras do zapato e as grandes confrontacións con Fraga, pero como quere vostede que se lle recorde?
R: Non teño interese en que se me recorde de ningunha maneira. Eu son o gran descoñecido. A xente coñece o Beiras político, deputado, e eu nunca tiven interese en selo.
Eu fun deputado no 1985 porque a Unión do Pobo Galego (UPG) me veu buscar a casa. Querían que encabezase a candidatura por Pontevedra, xa que pola Coruña fora Bautista Álvarez. Pontevedra era o bastión forte de Esquerda Galega, liderado por Camilo Nogueira. Eu non ía pelexar con el, ademais son compostelán. Se a UPG quería que fose candidato, tiña que ser pola Coruña, e aceptaron.
Eu traballaba gratis no Parlamento Galego. A subvención que me tocaba eran 12,600 pesetas ao mes. Andaba todo o ano polo país. 80.000 quilómetros pagados do meu peto. Eu tiven unha carreira de combate. Non fun alcalde, non fun concelleiro, non fun conselleiro, nin presidente, nin deputado en Madrid. Non fun nada. Eu sempre dicía: –Eu a Madrid soamente irei de embaixador.
Eu prefiro que a xente me recorde como escritor, como tradutor, como músico –aínda sigo tocando o piano–. E, sobre todo, como un home do común. Eu nunca desmentín todas as barbaridades que dixeron contra min desde os medios de comunicación e desde o propio BNG. Lémbrome dalgunhas. Cando Fraga, a sabendas de que eu tivera unha crise psicolóxica moi forte, dixera que “os galegos non podían poñer a Galicia nas mans dun louco”. Cando dixeron que eu tiña negocios secretos con Televés. E resulta que era que meu tío Amador tiña accións deles. Ou cando acusaron a Editorial Laiovento de ser un lavadoiro dos negocios da droga. Se agora os do BNG queren dicir que o fillo pródigo volveu ao redil… Que digan. Se non queren facer autocrítica do período entre o 2001 e o 2005… Que non a fagan.
Cando había un problema, aí estaba Beiras. A xente sabía quen era eu. E iso é o máis importante.
P: Pensa na morte?
R: Pouco. De vello penso moito menos na morte que cando tiña 18 anos. A vivencia da desaparición dunha persoa é terríbel. Neste caso a desaparición da miña muller, dunha persoa sen a cal non entendes estar vivo.
O que non podo evitar preguntarme é sobre o que vén despois. Eu non teño ferramentas mentais para imaxinar a nada. A non existencia que sentido ten? E que sentido ten a propia existencia? Iso si que non podo evitar pensalo. Deféndome, procuro non cismar, pero reméxenme moitas ideas do que eu fun asumindo paso a paso. Desde a época na que fun crente na adolescencia, até agora que xa non o son en absoluto.
Eu nunca imaxinei que sobrevivise a Aurichu. Atópaste de socato con esa situación e pregúntaste que sentido ten todo. Que pinto eu aquí? E aínda teño lastres. Non son capaz de escribir, non podo crear nada, non son capaz de enfrontarme cando me enfronto a unha folla en branco. Pero son consciente da idade que teño e tampouco me angustio.
──────────────────────────────────────────────
P: Unha figura da historia de Galicia?
R: Roi Xordo.
P: Un libro?
R: Retratado do colonizado – Albert Memmi.
P: Un lugar?
R: Reboraina de Aguiar.
P: Durante a súa etapa na política houbo compañeiros que lle defraudasen?
R: Media ducia… A ducia do frade.
P: Cre que algún día Galicia acadará a súa liberdade?
R: Algún día Galicia exercerá como pobo, para ben e para mal.
P: Que pobo soubo entender mellor a Galicia?
R: Portugal.
P: Celta ou Dépor?
R: Eu fun celtista de novo pero deixei de interesarme polo fútbol cando se converteu nun negocio. Co modelo actual das S.A., os clubs deberían cotizar na bolsa e, ao remate da liga, o campión tiña que ser o que tivese a maior cotización, xa que o único que importa é o capital.