Este artigo é un berro con pandeireta, un verso herdado, unha canción que salva. Este artigo é unha homenaxe ás mulleres que gardaron o galego sen libros, só coa voz. Ás que cantaron mentres criaban, traballaban ou choraban. Porque cantar tamén é escribir. E mentres haxa quen cante en galego, ninguén nos borrará.
Imaxe que ilustra o artigo: Lucía xunto ás súas bisavóas e á súa avoa, memoria viva dunha lingua que se transmite en feminino.
Hai palabras que se escriben con bágoas. Outras, con lume. E algunhas, coma estas, escríbense cunha pandeireta entre as mans e un berro na gorxa. Este 17 de maio, o galego soa a ronsel de muller, a eco de festa, a verso que non colleu nun libro pero viviu na boca da xente. Este ano, as Letras Galegas homenaxean, por primeira vez, a aquelas mulleres que gardaron a lingua sen papel, sen escolas, sen permisos. As cantareiras. As das airas, as dos fiadeiros, as dos ríos. As que lle puxeron voz a un país que tiña medo e memoria. As que fixeron do canto un idioma, unha casa, unha trincheira.
E si, esta homenaxe chega tarde. Pero chega. E chega con polémica. Porque houbo quen dixo que as cantareiras non son literatas, que a tradición oral non conta ou que a voz da aldea non pode ocupar o espazo das elites. E a min, que son bisneta e neta de mulleres que cantaron mentres criaban, mentres traballaban, mentres choraban, só me sae unha cousa: cantar tamén é escribir. E, moitas veces, é escribir mellor.
Porque… que é a literatura sen emoción? Sen memoria? Sen corpo? Sen alento? A literatura tamén é iso que alguén che contou un día e que ti non esqueciches nunca. Tamén é esa copla que ‘naide’ lembra de onde vén, pero que todas repetimos coma se fose nosa. Tamén é unha avoa dicindo, baixiño: “ai, meniña, non chores, canta”. Por iso esta homenaxe é poética, política e necesaria. Porque recoñecer as cantareiras é recoñecer que moitas mulleres analfabetas salvaron un idioma mentres os letrados calaban. Porque a lingua non se gardou nas academias: gardouse nas casas. Nas festas. Nos corpos das mulleres que tiñan tan pouco e que deron tanto.
E é de xustiza poñer nome. Adolfina e Rosa Casás, Asunción Garrido, Manuela Lema, Teresa García Prieto, Prudencia Garrido, Eva Castiñeira… Todas elas. Coas súas voces diferentes e os seus camiños distintos. Todas formando un único cantar colectivo que, hoxe, por fin, ten un lugar na historia. E, quen diga que non son literatura, que lembre isto: o Día das Letras Galegas celébrase cada 17 de maio porque ese día, en 1863, Rosalía de Castro publicou Cantares gallegos, un libro que naceu directamente da tradición oral. Rosalía fixo literatura escoitando. Escoitando as voces das mulleres do seu tempo. As mesmas que hoxe, máis de século e medio despois, seguimos escoitando de fondo cada vez que falamos galego.
Na casa da miña bisavoa había unha pandeira pequena, descolorida, coma a memoria de quen a usou antes. Nunca a vin tocar, pero sempre estivo alí, coma unha promesa. Como unha testemuña de que a música non é só arte: é raíz. E que a lingua, cando se canta, enraíza máis fondo. Hai uns anos, en Barcelona, multáronme por bailar, cantar e tocar nunha praza. Tamén me confiscaron a pandeireta. “Ruído”, dixeron. E eu quedei calada. Pero dentro de min berraban todas. As das aldeas, as das costas, as das montañas. As que cantaron para non desaparecer. As que non pediron permiso para existir. A súa música non era ruído. Era idioma. Era berce. Era dignidade. Pero quen me multou non pensou niso.
Este ano, tamén en Barcelona, estou celebrando as Letras Galegas no corazón de Gràcia, nunha festa da ACGB, rodeada de galegos e galegas que queren vivir a súa cultura tamén lonxe. Porque hai algo na música que consegue o imposible: facer que o galego soe mesmo onde nunca antes soara. Que unha rapaza nacida en Catalunya, ou en Londres, ou en Lugo, cante a mesma copla que cantaba a súa bisavoa. Sen saber por que, pero sentíndoa como propia. Porque iso é a lingua: un fío invisíbel que une as que viñeron, as que estamos e as que virán.
Por iso é tan importante o que fan hoxe Fillas de Cassandra, Tanxugueiras, Guadi Galego, De Ninghures, Mercedes Peón, Davide Salvado, Eris Mackenzie, Fransy González, Mondra, Aliboria, Xisco Feijóo, Sés e mesmo Sen Senra… Por iso é tan poderoso que canten en galego sen pedir desculpas, sen traducir, sen complexos. Porque fan do idioma algo presente. Algo rebelde. Algo vivo. E non é casualidade que moitas sexan tamén mulleres. Porque seguen sendo as mulleres as que gardan a lingua cando o mundo ten présa. Porque nos aprenderon a falar no colo. E no colo había coplas, refráns, cancións de berce, consellos que rimaban.
E agora que todo vai tan rápido, que a xente nova fala en tres linguas e canta en cinco, segue habendo algo que se nos crava no peito cando escoitamos unha voz galega cantar. Porque aí, entre unha gaita e unha palabra herdada, está a nosa historia.
Este 17 de maio non levo un libro na man. Levo unha canción na boca. Un cantar herdado, que non sei de quen é, pero sei que me pertence. E sei que, mentres o cante, a lingua non morre. Mentres haxa unha nena que aprenda a pandeireta, mentres haxa unha avoa que lle diga “canta, meniña”, mentres haxa unha voz que soe distinta, ninguén nos borra.
Canta, meniña, canta.
Canta que mentres cantes,
aínda hai futuro.
De parte da revista cultural O Ferrado: Feliz Día das Letras Galegas 2025. Polas que cantaron antes de nós. Polas que cantamos agora. Polas que aínda están por cantar.
