O que segue é un feixe de reflexións e aprendizaxes que, como galegos, podemos tirar da nación sen estado máis grande do mundo: a Polinesia.
Hai un ano fascinoume o ensaio “Sea people: The Puzzle of Polynesia” de Christina Thompson, gañadora dos principais premios de literatura de Australia e Oceanía. Quedei prendado da antropoloxía da Polinesia e, sen pensalo, marchei nunha longa viaxe a Hawai’i.
A Polinesia é a nación máis grande do mundo en extensión. Unha chea de illas, atois e arrecifes flotando nos lugares máis illados do globo, no triángulo imaxinario conformado entre os seus tres vértices: Rapa Nui (coñecida co nome colonial de Illa de Pascua); Hawai’i e Aotearoa (Nova Zelandia). A orixe étnica polinesia é incerta e o que se sabe é pouco máis alá do feito de que hai mil anos, sen motivo aparente, xentes probabelmente de liñaxe melanesia se lanzaron á inmensidade do océano máis grande do mundo a bordo de precarias canoas, sen tecnoloxía, para poboar todas as ínfimas e espalladas porcións de terra xurdidas dos confíns do descoñecido. Esa mastodóntica masa de auga salpicada por miles de illas, como estrelas no firmamento, conforman hoxe o que demos en chamar Polinesia, unha identidade oceánica poboada polas xentes do mar que comparten relixión, crenzas, ritos e lingua ao longo da maior extensión xeográfica coñecida.
Segundo a tradición nativa, o pobo polinesio procede da mítica Hawaiki, que nunca se puido identificar, se ben sabemos que o núcleo artellador da nación atópase na Sociedade das Illas, fundamentalmente no Atolde Rarotonga (Illas Cook), en Tahití e nas Marquesas. Mención especial a estas últimas por ser as primeiras descubertas a ollos occidentais polo matrimonio de exploradores galegos formado por Álvaro de Mendaña e a súa dona Isabel Barreto, primeira muller almirante da historia da navegación – aí é nada!
A Sociedade das Illas é na actualidade a chamada Polinesia Francesa, inmersa nun proceso de liberación nacional que ogallá poida culminar máis cedo que tarde. A pesar de atoparse a colonia na lista de territorios pendentes de descolonización das Nacións Unidas, o Estado francés segue a negar o dereito de autodeterminación da Sociedade das Illas, prohibíndolles a celebración de referendos, ao contrario do que acontece por exemplo en Nova Caledonia, ao tempo que dá ao arquipélago un tratamento indigno, nin sequera considerándoo parte da República, como si o son Mayotte, Martinica ou Guadalupe, senón como Colectividade de Ultramar, patio traseiro e lugar de divertimento da elite francesa, que exprime e afoga nun turismo de masas lugares como Tahití ou Bora-Bora.
A Sociedade das Illas non obstante preserva a lingua polinesia como a principal da nación, falada polo 70% da poboación, e nas últimas eleccións do ano 2023 vén de confirmarse a vitoria dos independentistas, onde lle lembraron a Macron, logo das ameazas da metrópole, que a Polinesia “non será independente nin mañá nin a semana que vén, pero talvez dentro de dez ou quince anos. Hai 200 países independentes no mundo e a independencia é a norma, non a excepción”. Non obstante, se ben é de xustiza a liberación da Sociedade das Illas, o país quedará desmembrado, cos seus integrantes espalladoss polo Océano Pacífico, sobre todo no que respecta aos veciños do norte, cos que sempre compartiron unha rede de comunicación constante, facendo de ambos os territorios un só, e aquí falamos de Hawai’i.
O arquipélago de Hawai’i, o máis illado do mundo, foi poboado nalgún momento arredor do ano 1,000 AD por canoas arribadas a South Point (Illa de Hawai’i) chegadas de Tahití e, a pesar de ser o mesmo pobo que o da Sociedade das Illas, a situación hawaiana derivada da súa posición como colonia norteamericana é radicalmente diferente á da Polinesia Francesa. O caso hawaiano é un atentado moderno contra a liberdade dos pobos, de erradicación cultural e borrado histórico coa complicidade do resto do mundo, de roubo e limpeza étnica que conseguiu arrasar unha nación milenaria no escaso último século.
Desde a chegada dos marquesos e tahitianos a sociedade hawaiana tivo unha férrea organización social estamental de castas baseada na lei dos kapu (taboo para os europeos). Cada unha das oito illas do arquipélago tiña un ou varios ali’i (señores) e, xeralmente, catro reis gobernaban a totalidade do territorio. Kauai e Ni’hau; O’ahu; Molokai’i, Lanai, Kaho’olawe e Maui; e Hawai’i, funcionaban como reinos independentes pero interconectados polo comercio, a relixión e os ritos, até a unificación de todas as illas baixo o Reino de Hawai’i a comezos do século XIX por Kamehameha I.
Kamehameha foi un ali’i da área de Kohala (Hawai’i). Perseguido desde o seu nacemento, refuxiouse co seu tío, señor do norte da Illa de Hawai’i no sagrado Val de Waipio, até que se fixo gobernante do territorio. Para cumprir as súas aspiracións integradoras, os seus kapuna (sumos sacerdotes da relixión hawaiana) aconselláronlle construír un heiau (templo) na honra do deus da guerra Ku. A través dunha cadea humana de 20,000 personas trasladou pedra a pedra a rocha volcánica de Kohala até Kona. Unha vez que o templo estivo construído, para cumprir a profecía había de consumarse un sacrificio humano da máis alta caste. O poder de Kamehameha víase desafiado polo seu curmán Keane, señor das terras do sur, e logo dunha serie de acontecementos que culminaron na peor erupción volcánica coñecida do Kilauea, ubicado no territorio de Keane, este comprendeu que Kamehameha era o favorito dos deuses e a fin de evitar o masacre do seu pobo presentouse de vontade propia no Pu’ukohola Heiau para ser sacrificado e así poñer a pedra fundacional da nación hawaiana. Era o ano 1791.
En menos de dúas décadas Hawai’i converteuse nun reino unificado baixo mandato de seu. Primeiro caeron Molokai’i, Lanai, Kaho’olawe e Maui, posteriormente foi a quenda de O’ahu e, finalmente, no ano 1810 rendéronse as tropas de Kauai e Ni’hau sen nunca ser derrotadas no campo de batalla. Abríase deste xeito un novo tempo no arquipélago. Kamehameha instaurou unha organización estatal moderna co hawaiano como lingua oficial e os cultos a Ku, Pele, Moana, Maui e un longo etcétera como relixión de estado. Aboliu moitos dos kapu, como a prohibición de xantar xuntos homes e mulleres, pero mantivo outras, coma o respecto pola natureza ou o estabelecemento de vedas nas capturas de pesca para posibilitar a rexeneración da biodiversidade. Non obstante foi moi breve o tempo que durou o camiñar do Reino de Hawai’i. Cedo, as gadoupas dos Estados Unidos se interesaron polo arquipélago e logo dunha serie de abusos, o exército norteamericano rematou por obrigar a abdicación da monarquía hawaiana despois de encarcerar a última raíña. Da mesma maneira privatizáronse as terras, que tradicionalmente se exploraran sen concepto de propiedade de maneira colectiva e se repartiron entre estadounidenses continentais, furtando o acceso aos hawaianos, que dun día a outro, sen entendelo, víronse desposuídos e expulsados do seu propio territorio.
Aplicáronse campañas de erradicación da cultura hawaiana: prohibiuse a práctica da relixión nativa ordenándose a destrución de todos os heaiu e estruturas sagradas como acumulacións de pedras, castigouse a todo aquel que falase a lingua propia polinesia e até mesmo chegou a erradicarse toda práctica folclórica propia, como a danza do hula. Procedeuse cunha política de substitución étnica, desprazando a poboación nativa, marxinada da vida social e institucional, abocada ao fracaso escolar e ás adiccións, e, no seu lugar, encheuse de norteamericanos continentais que aplicaron unha política colonial feroz, eliminando os cultivos, usos e modos de vida tradicional hawaianos para converter as illas en campos de pasto para os rancheiros, así como en cultivos lesivos de cana de azucre e café.
O resultado foi demoledor. En escasos cincuenta anos non quedaba absolutamente nada da cultura que milagrosamente chegara sucando o océano en canoas de madeira e que fixera daquelas illas o seu fogar. A lingua extinguírase até os cimentos, da relixión non quedaron nin as bases dos heiau e a poboación nativa reduciuse dun 99 a un 20% do total. E todo isto aconteceu onte historicamente falando.
Os atropelos nunca frearon. O goberno norteamericano dedicouse a bombardear a illa de Kaho’olawe durante medio século até convertela no lugar máis golpeado do mundo, tinguíndoa dunha cor vermello intenso da contaminación. Arrasou cos seus cantís e destrozou todas as ruínas arqueolóxicas e lugares sagrados. Canto quere un estado un territorio que bombardea sistematicamente até convertelo no inferno na terra?
Os ataques de Pearl Harbor foron a escusa perfecta para militarizar aínda máis o arquipélago, enchéndoo de soldados e usando lugares sagrados como o Mauna Kea como base de operación da NASA ou o canón de Waimea e as montañas de Koke’e como Sede de Mísiles do Pacífico.
Na actualidade continúa a depredación inmobiliaria, obrigando os poucos hawaianos a mudarse a Las Vegas, imposibilitando o acceso á vivenda, copada polos estadounidenses continentais. Os hoteis e campos de golf constrúense sobre chan sagrado, arrasando campos de petróglifos, lugares de enterramento e construcións de valor artístico e cultural. A pesar das protestas, os Estados Unidos están a traballar no novo Telescopio de Trinta Metros no lugar máis sagrado para os hawaianos, o cumio da montaña máis alta do mundo, o Mauna Kea, cordón umbilical que conecta o ceo co arquipélago segundo a tradición aborixe. E mesmo unha das illas, a de Ni’hau, é de propiedade privada, das familias Sinclair e Robinson, quen a compraron no século XIX e quen ten poder absoluto sobre o lugar, prohibíndose o acceso a calquera persoa. A pesar de ser a única que polo seu hermetismo preserva o hawaiano como lingua oficial e maioritaria e a relixión nativa como credo popular, é gravísimo pensar que as dúas multimillonarias familias son donas non só da terra, senón das 100 vidas das persoas que a habitan, dos seus destinos e da súa liberdade de movemento. Hoxe, no ano 2024.
E agora chegamos á situación actual da nación hawaiana. Como se sente ante todo isto? Esta pregunta é difícil de responder, xa que os hawaianos son minoría na súa terra. Non obstante, despois do Renacemento Hawaiano dos anos 1970, un sentimento de orgullo nacional estendeuse no sentir popular. Hoxe en día o independentismo é maioritario entre a poboación nativa, pero o seu número non chega a representar o 20% da poboación total do arquipélago. O outro 80% son estadounidenses de Arizona, California, Dakota e tantos outros estados, que ven Hawai’i como un lugar sen identidade nin historia propia supeditado aos Estados Unidos e a súa divina providencia.
Hawai’i é o paraíso na terra, unha illa de volcáns, selvas, praias e arrecifes flotando no Pacífico, pero é un país ocupado. Nada ten que ver o Hawai’i dos heiau, o surf, o respecto á natureza e os menceres en Haleakala cos cantos tradicionais, do que o Hawai’i dos militares, carros de combate, veteráns de Vietnam, Kuwait e Afghanistán dando a man aos soldados en Pearl Harbor; as casas cos carteis de Kamala Harris ou Donald Trump ou os coches coas bandeiras americanas ondeando pola xanela. Hai un Hawai’i de franxas e cincuenta estrelas, e outro de bandeiras invertidas.
A aprendizaxe que me deu por tirar nesta análise comparativa é o moito que se pode perder en tan pouco tempo. Mil anos de historia, unha lingua, unha cultura, unha tradición material e inmaterial xurdida do territorio, da realidade social polinesia, borradas da face da terra en menos de cincuenta anos. Mil anos de reinos, leis e batallas esquecidas pola forza impositiva dun Estado sen historia, pola forza das armas e a ameaza. Un pobo que tristemente nunca recuperará a súa liberdade nin historia. Unha nación desclasada e unha xente que pulula polo mundo, flotando na que unha vez foi a súa casa e hoxe en día o campo de golf dun millonario de Nova York. Un pobo sen historia na que reflectirse. Ese é o dano que poden facer soamente cincuenta anos.
Hoxe os Estados Unidos saben o que vende o hula, os luau, os heiau, a historia de Hawai’i, os mitos fundacionais, os cantos, a lingua polinesia, a forza creadora de Kamehameha e un longo etcétera, e tenta recuperalo. É o que buscan os turistas. Pero xa é demasiado tarde. Ese Hawai’i morreu e foron eles os que o asasinaron, reducíndoo a meras expresións rituais, que é o peor no que pode caer a identidade dun pobo, no folclorismo ao servizo da metrópole.
Galicia foi conquistada hai medio milenio e cincocentos anos leva aturando ataques contra a súa lingua e identidade. Tentouse borrar a nosa historia, marxinóusenos na toma de decisións, déusenos un tratamento colonial, desprazouse a elite local e substituíuse por outra castelá, prohibiuse a nosa lingua e mallouse sobre todo o que tivese que ver con nós. Os ataques foron constantes, e aínda hoxe continúan os atropelos. E pese a todo aquí seguimos, coa nosa cultura e identidade intacta, vivindo como galegos, sendo galegos e traballando por atopar o destino de Galicia no mundo.
Ao Reino de Hawai’i bastáronlle cincuenta anos de asoballamento, dez veces menos ca nós, para perder a súa identidade por sempre. A nosa segue viva, o lume aínda alumea e non somos poucos os que mantemos o facho aceso. Velaí a importancia de nunca deixarse vencer, de sempre resistir. Aí é onde vive a esperanza dun pobo.
