Quen é quen no vindeiro conclave que elixirá o sucesor do papa Francisco? Na Capela Sixtina está en xogo o futuro da Igrexa e do seu papel no mundo.
Imaxe que ilustra o artigo: funeral do Papa Francisco, Dan Kitwood (2025)
O conclave que se celebrará esta semana non é só un rito solemne da Igrexa católica, senón un acontecemento de extraordinaria relevancia para a orde simbólica e política do mundo contemporáneo. Ao longo dos séculos, a figura do papa experimentou unha transformación radical: de soberano temporal e espiritual cos seus propios exércitos e territorios, a voz pastoral que, sen exército nin fronteiras, fala dende Roma ao corazón do ser humano, máis alá de credos ou nacións. Esta evolución non supuxo unha diminución do seu poder, senón unha transfiguración do mesmo: da potestas á auctoritas, do trono ao púlpito global. Nun tempo de fragmentación, crise de liderados e esgotamento ético da política, o papa emerxe como unha das poucas figuras que pode interpelar o mundo enteiro con lexitimidade moral.
Neste camiño, o século XX e o comezo do XXI foron testemuñas dun papado crecente como voz intelectual e espiritual da humanidade. Paulo VI, herdeiro do Concilio Vaticano II, entendeu que a Igrexa debía abrirse ao mundo moderno sen renunciar á súa verdade; a súa visión dialogante e profética marcou o ton da nova era eclesial. Xoán Paulo II, actor decisivo na caída do bloque comunista, non só foi un papa carismático, senón un líder político mundial, que fixo da dignidade humana e da liberdade relixiosa bandeiras universais. Bieito XVI levou a cabo unha defensa lúcida da razón, da fe e da cultura cristiá fronte ao relativismo e ao esquecemento de Deus, ofrecendo unha visión profunda do ser humano como criatura chamada á verdade. Finalmente, Francisco introduciu unha axenda centrada na misericordia, a xustiza social, a ecoloxía integral e a fraternidade, falando cunha linguaxe profética que apela os marxinados, os gobernantes e a toda persoa de boa vontade. Todos eles, mantendo sempre a centralidade de Cristo, dirixíronse á humanidade como un todo, facendo do papado unha conciencia crítica da globalización e unha voz esperada nos grandes debates do noso tempo.
Se os seus predecesores tiveron que dialogar co mundo desde a forza doutrinal, a palabra filosófica ou a dimensión simbólica da liberdade, Francisco asumiu o papado nun tempo no que a Igrexa estaba ferida internamente e en crecente deslexitimación externamente. Entre os principais retos que marcaron o seu pontificado está, en primeiro lugar, a loita contra os abusos sexuais dentro da Igrexa, senda emprendida xa durante o pontificado de Bieito XVI, unha ferida aberta que minou a súa autoridade moral e que o pontífice afrontou con decisións que, se ben foron insuficientes para algúns, significaron un cambio real na cultura do silencio: recoñecemento, medidas de prevención, encontro coas vítimas e depuracións que afectaron incluso a cardeais. Esta tarefa, máis que unha política, foi un exercicio de purificación espiritual.
Outro gran desafío foi a reforma da Curia Romana, institución complexa e, en ocasións, ríxida, que resistiu os cambios desde dentro. Francisco impulsou unha descentralización do poder, a simplificación das estruturas vaticanas e unha aposta por unha Igrexa máis sinodal, menos burocrática e máis centrada na misión pastoral. A nova constitución apostólica Praedicate Evangelium resume esta visión dunha Igrexa que non só xestiona, senón que evanxeliza.
No plano doutrinal, Francisco situouse nun equilibrio delicado, abrindo debates máis dende unha lóxica social que teolóxica: mantivo a doutrina esencial da Igrexa, pero abriu espazos de discernimento e acompañamento pastoral en temas como o acceso aos sacramentos por parte dos divorciados en nova unión, a acollida de persoas que se sentían marxinadas pola Igrexa, ben polas súas preferencias ou a súa condición. Esta actitude provocou resistencias dentro da propia Igrexa, con sectores que o acusan de ambigüidade ou incluso de traizón á tradición. Con todo, a súa insistencia nunha Igrexa que “non pecha portas” responde a unha lectura misioneira e misericordiosa do Evanxeo. Indirectamente, a conducta e a praxe do papa sitúan agora a Igrexa ante un debate en canto ao maxisterio moral, especialmente na cuestión da sexualidade: treboada que xa bategara a barca de Pedro con dureza durante o pontificado de Paulo VI. Igualmente a cuestión da muller na Igrexa abre un novo debate que podería tensionar aínda máis a Igrexa institucional fronte á Igrexa social que entende que a pertenza cando menos das mulleres á orde dos diáconos viría a aquelar a Igrexa aos tempos culturais e políticos nos que vivimos.
No ámbito global, o papa Francisco converteuse nun indiscutible referente ético fronte á crise climática, cunha das encíclicas máis influentes das últimas décadas, Laudato si, onde puxo o foco na “casa común” e na interconexión entre pobreza, destrución ambiental e modelos económicos inxustos. O seu chamado a unha “ecoloxía integral” fixo eco mesmo fóra dos círculos cristiáns, situando o Vaticano como un actor relevante no debate ambiental.
Por último, non debe esquecerse o contexto crecente de polarización política global e tamén eclesial. Francisco tivo que navegar entre presións ideolóxicas, populismos relixiosos e tentacións de repregamento identitario dentro da Igrexa. A súa resposta foi insistir nun cristianismo centrado na tenrura, a proximidade e o diálogo: non un relativismo disfrazado, senón unha fidelidade radical ao Cristo que se fai servo e non xuíz.
O vindeiro pontífice herdará non só a responsabilidade de gobernar a Igrexa, senón tamén a tarefa de orientar moral e espiritualmente a unha humanidade desgarrada pola polarización. O primeiro gran reto será, sen dúbida, a fractura que percorre as sociedades, os pobos e mesmo a propia comunidade eclesial. Desde unha filosofía cristiá coherente co Evanxeo, non cabe aquí unha ética do conflito, senón unha socioloxía do amor: o cristián non está chamado a vencer o adversario, senón a recoñecer no diferente unha expresión da graza. A Igrexa non pode deixar que o seu discurso sexa colonizado por lóxicas de exclusión, identitarismos ou tribalismos ideolóxicos. O papa que veña terá que reconstituír, na súa voz e no seu exemplo, a posibilidade do entendemento, da misericordia como categoría política e da pluralidade como don, non como ameaza. Nesa liña, a súa misión será ser non un árbitro, senón un fermento: un símbolo vivente da unidade na diversidade reconciliada.
En paralelo, o segundo gran desafío será recuperar para a política a súa dignidade máis profunda: a do servizo ao ben común. Nun tempo no que a acción política foi reducida a estratexia comunicativa e confrontación de bloques, o novo papa deberá ofrecer —quizais como fixo Paulo VI coa Populorum Progressio— unha nova síntese de pensamento político cristián, superadora das lóxicas de clase, nación, etnia ou identidade. A Igrexa non propón unha ideoloxía, senón un humanismo integral, no que a persoa se sitúe no centro da vida social como suxeito de dereitos e deberes, chamado á comuñón. Este novo humanismo deberá, ademais, continuar nutrindo os piares da civilización cristiá —de raíces europeas— onde a unidade política, simbolizada pola Unión Europea, non derive nunha nova forma de imperialismo tecnocrático, senón nunha fraternidade dos pobos. Europa, afastada dos modelos dominantes de poder como os de Estados Unidos, Rusia ou China, está chamada a ser a potencia moral do século XXI: a man tendida que axuda a reconstruír un mundo ferido. E, neste esforzo, o papa terá que ser tamén a conciencia crítica que recorde que a dignidade humana non reside na pertenza a unha categoría, senón na condición de ser fillo de Deus. Esta batalla cultural, que tamén se libra dentro da Igrexa, require un novo personalismo comunitario, capaz de defender a persoa sen caer no reducionismo das etiquetas. Finalmente, o pontífice que veña terá que afrontar sen medo a continuidade —ou non— do aggiornamento franciscano: afondar no diálogo coa comunidade LGTBIQ, revisar con valentía o papel da muller na estrutura eclesial e seguir soñando cunha Igrexa que, sen traizoarse a si mesma, se faga máis fiel ao Evanxeo que anuncia.
Este conclave, que promete ser máis longo e complexo ca os precedentes, por razóns tanto xeopolíticas como eclesiais, será —nun sentido profundo— un exercicio de política con maiúsculas. Non da política do cálculo e a manobra, senón daquela que se ocupa do destino das comunidades humanas e do seu sentido último. A Igrexa está chamada a decidir non só quen sentará na cátedra de Pedro, senón que rostro ofrecerá ao mundo nas vindeiras décadas. E, coma en todo exercicio de deliberación colectiva, emerxen xa os grandes “partidos cardenalicios” que loitarán por impoñer, ou alomenos negociar, unha visión do futuro eclesial.
O primeiro deles, o máis estridente nos medios pero non necesariamente o máis numeroso, é o dos tradicionalistas. Representados por figuras como Sarah, Burke ou Müller, estes homes presentan un discurso de aparente fidelidade á tradición, mais que en realidade semella ser unha reacción —máis emocional ca teolóxica— contra o mundo moderno e contra o Concilio Vaticano II, do que quixeran borrar as súas consecuencias sen poder negar as súas palabras. Falan de restauración, pero evocan por veces un pasado petrificado: unha Igrexa-frasco, cerrada, acrítica cos excesos do populismo político e máis próxima aos tronos deste mundo do que ao Evanxeo e da cruz. Máis moderado, pero tamén conservador, é o partido dos “wojtylianos”, herdeiros dun Xoán Paulo II que soubo conservar a revolución conciliar como Napoleón fixera coa francesa: ordenando o novo con man firme. Aquí encontramos a homes como Erdö, Leo ou mesmo Rouco Varela, xa fóra do conclave pero non da escena romana.
No outro extremo está o partido bergogliano, entusiasta das reformas en clave sinodal, dos procesos de descentralización e da inclusión das marxes: cardeais como Tagle, Hollerich, Tucho Fernández, Cristóbal López ou Marx representan a vontade de continuar e consolidar o espírito de Francisco, abrindo espazos de diálogo con quen durante séculos foron excluídos ou silenciados. Xunto a eles, e nunha posición máis aberta ao diálogo coas outras correntes, atópase o que poderiamos chamar o partido liberal de espírito evanxélico e humanista, que nos anos setenta liderou o cardeal Benelli, e que hoxe ten no cardeal Matteo Zuppi o seu rostro máis visible: un pastor que non foxe da política, que fala de paz en tempo de guerra e que encarna esa Igrexa fiel ás súas raíces pero que sabe falarlles aos homes e mulleres de hoxe coa linguaxe da esperanza, unha voz que quen lles escribe non quere agochar, lle semella o suficientemente profética para falar revestida da autóritas albar que dá o solio petrino. Omella, Aveline, Mario Grech ou Jean-Marc Aveline compleméntano nesta liña de renovada fidelidade.
No centro do xogo, e posibelmente coa chave do conclave nas mans, están os chamados “pragmáticos” ou “diplomáticos”, liderados por Pietro Parolin. Home de Estado, de silencios elocuentes e movementos medidos, Parolin representa esa vella escola da política vaticana que sabe manexar equilibrios sen levantar demasiadas ondas. Apoiado abertamente por Giorgia Meloni e en diálogo con sectores conservadores, non se pode descartar que aspire a pactar o poder co flanco involucionista eclesial a cambio da continuidade na Secretaría de Estado. O que parecía ser un fiel executor do franciscanismo pastoral, amosa agora signos de distancia co pontífice que o nomeou, ao tempo que se achega a posturas que antes condenaba na súa acción diplomática, especialmente no caso chinés.
Este é o escenario. Un conclave que será tamén unha loita de ideas, de modelos eclesiais, de visións do mundo. E aí, no segredo da Capela Sixtina, entre murmurios, oracións e estratexias, saberemos dentro de poucos días quen tomará o temón da barca de Pedro. Co seu estilo, co seu xeito de navegar e co seu xeito de rousar na tormenta da historia.
